Ιερός Ναός της Παναγίας της Ζερβιώτισσας στον Στύλο
Ο ναός της Παναγίας Ζερβιώτισσας ή Μοναστήρα αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικά δείγματα της Μεσοβυζαντινής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς του νησιού. Είναι κατασκευασμένη στον αρχιτεκτονικό τύπο του σταυροειδούς τρουλαίου ναού. Στην κάτοψη ο ναός παραπέμπει σε τρίκλιτη βασιλική. Χρονολογείται στον 11ο αι./ 12ο αι. Ο ναός έχει συνδεθεί με την δραστηριότητα του μετοχιού της μονής του αγίου Ιωάννη του Θεολόγου της Πάτμου, που βρίσκονταν στην περιοχή του Στύλου.
Η ονομασία του ναού «Ζερβιώτισσα» σημαίνει «αριστεροκρατούσα», στοιχείο που υποδεικνύει ύπαρξη απεικόνισης της Παναγίας στον τύπο αυτό. Η ονομασία «Μοναστήρα», η οποία μαρτυρείται στην προφορική παράδοση, χρησιμοποιούνταν για να περιγράψει μία εκκλησία μεγάλου μεγέθους.
Ο τρούλος του ναού είναι οκτάπλευρος στην κατώτερη πλευρά και κυλινδρικός στο ανώτερο τμήμα του. Φωτίζεται από αντίστοιχο αριθμό μονόλοβων παραθύρων, τα οποία διαμορφώνονται με διπλά τόξα από πλίνθους. Τρεις ημικυλινδρικές αψίδες διαμορφώνουν το ιερό του ναού εξωτερικά.
Οι εξωτερικοί τοίχοι του ναού κοσμούνται από τυφλά αψιδωμάτα. Η είσοδος στον ναό γίνονταν από την δυτική πλευρά, όπου στο βόρειο αψίδωμα έχει διανοιχτεί ορθογωνική θύρα με ανακουφιστικό τόξο με κεραμοπλαστική διαμόρφωση. Δίλοβα φωτιστικά ανοίγματα φωτίζουν την κεντρική αψίδα και τα τύμπανα των κεραιών. Στις πλάγιες αψίδες ανοίγονται μονόλοβα παράθυρα.
Η τοιχοποιία του ναού αποτελείται από ημιέξεργους λίθους ενταγμένους σε αμελές πλινθοπερίκλειστο σύστημα, με περιορισμένη χρήση κεραμοπλαστικού διακόσμου, όπως γεωμετρικών σχεδίων και γραμμάτων.
Φέρει στοιχεία τόσο από την παράδοση της Κωνσταντινούπολης, όπως είναι τα τυφλά αψιδώματα στους τοίχους, όσο και της Ελλαδικής Σχολής ως προς τη μεταβατική κάτοψη και την ψευδοπλινθοπερίκλειστη τοιχοποιία.
Εσωτερικά ο τρούλος στηρίζεται σε τέσσερεις ψηλούς πεσσούς με τα γωνιαία διαμερίσματα καλυμμένα με ημικυλινδρικές καμάρες.
Διακρίνονται ίχνη τοιχογραφικού διακόσμου σε πολύ κακή κατάσταση διατήρησης.
- Παναγία Ζερβιώτισσα Στύλος. Άποψη από τα ΝΔ. (πηγή: Σωτήρης Ζαπαντιώτης).
- Παναγία Ζερβιώτισσα Στύλος. Οι αψίδες του ιερού βήματος. Άποψη από τα Α. (πηγή: Αρχείο Μιχάλη Ανδριανάκη).
- Παναγία Ζερβιώτισσα Στύλος. Η νότια είσοδος στον ναό. Διακρίνεται κεραμοπλαστικός διάκοσμος (πηγή: Αρχείο Μιχάλη Ανδριανάκη).
Ο Ιερός Ναός της Παναγίας της Ζερβιώτισσας στον Στύλο στη Διαδρομή της Διαχρονίας
Ο Ιερός Ναός της Παναγίας της Ζερβιώτισσας στον Στύλο στη Διαδρομή της Αγροτικής Ζωής
Η παραχώρηση έγινε από τον Αλέξιο Β΄ Κομνηνό και κτήματα στην ευρύτερη περιοχή των Απτέρων αξιοποιήθηκαν από τους μοναχούς της.
- Παναγία Ζερβιώτισσα Στύλος. Βόρεια όψη. Μελέτη αποκατάστασης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Κρήτης (πηγή: ΥΠ.ΠΟ., ΕΦ.Α.ΧΑ.).
Στύλος
Ο Στύλος βρίσκεται σε υψόμετρο 40 μέτρων, στις όχθες του ποταμού Κοιλιάρη, και διαθέτει άφθονες πηγές.
Απέχει 18 χιλιόμετρα από τα Χανιά.






