Ιερός Ναός Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στο Στύλο
Νερόμυλος «των Καλογέρων» στον Στύλο
Νερόμυλος στις Καλύβες
Λαογραφικό Μουσείο στο Γαβαλοχώρι
Πηγάδια βενετοκρατίας στο Γαβαλοχώρι
Πηγάδια βενετοκρατίας στο Παλαιλώνι
Ιερά Μονή Αγίου Γεωργίου στο Καρύδι
Βενετοτουρκικό συγκρότημα στο Νιο Χωριό
Γαλαρία των Ναζί στο Κόκκινο Χωριό
Η Διαδρομή της Βιωσιμότητας
Στις καπιταλιστικές κοινωνίες κατά τους νεότερους χρόνους αναπτύχθηκε η ιδέα του ανθρώπου-δημιουργού, αντίληψη αντιτιθέμενη στην για χιλιετίες επικρατούσα φιλοσοφία του ανθρώπου- «συντηρητή». Στις προνεωτερικές κοινωνίες της Δύσης δημιουργός ήταν ο θεός και ο ρόλος του ανθρώπου περιοριζόταν στην διατήρηση της κοσμικής τάξης. Η αντίληψη του ανθρώπου ως συντηρητή εναρμονίζεται με την καθημερινή πάλη εναντίον της φθοράς η οποία εκφράζεται ως πραγματικότητα σε όλες τις εκφάνσεις της ανθρώπινης ζωής, από την προετοιμασία της τροφής μέχρι την απομάκρυνση της σκόνης από τα έπιπλα του σπιτιού. Η επικρατούσα αντίληψη της αντικαταστασιμότητας όλων των υλικών πραγμάτων, η οποία αποτυπώνεται ακόμη και στις σύγχρονες προσεγγίσεις για το σώμα, έρχεται σε σύγκρουση με τις αρχές τις βιωσιμότητας, που επιτρέπουν την αρμονική συνύπαρξη του ανθρώπου με το περιβάλλον του.
Η περίοδος που διανύουμε έχει χαρακτηριστεί ως ανθρωπόκαινος, καθώς η ανθρώπινη δραστηριότητα αποτελεί τον κύριο παράγοντα κλιματικής αλλαγής. Ο όρος είναι ευρέως αποδεκτός παρά τις κριτικές και τις αντίθετες απόψεις που εκφράζονται. Κύριο αντεπιχείρημα αποτελεί το γεγονός ότι διαχρονικά η ανθρώπινη δραστηριότητα προκαλούσε περιβαλλοντικές καταστροφές μεγαλύτερης ή μικρότερης κλίμακας. Ωστόσο οι ραγδαίες αλλαγές στον τρόπο ζωής και της σχέσης των ανθρώπων με το περιβάλλον της νεωτερικής κοινωνίας πλέον επιδρούν στην γεωλογία και τα οικοσυστήματα του πλανήτη, με τρόπους που δεν είχαν παρατηρηθεί στο παρελθόν.
Η διαδρομή αυτή διερευνά πρακτικές του παρελθόντος που αναδεικνύουν αρχές βιώσιμης συνύπαρξης του ανθρώπου με το περιβάλλον και βασίζονται στην αντίληψη του ανθρώπου ως συντηρητή και όχι ως δημιουργού.
Στον Αποκόρωνα, περιοχή με ποικιλομορφία στην γεωμορφολογία, πλούσια σε υδάτινους πόρους, εύφορο έδαφος και ευνοϊκές κλιματολογικές συνθήκες η ανθρώπινη δραστηριότητα άνθισε από νωρίς ενσωματώνοντας στο περιβάλλον υλικές μαρτυρίες για την συνύπαρξη του ανθρώπου με το περιβάλλον του.
Σημαντικός άξονας της βιωσιμότητας συνιστά η διαχείριση πόρων και πρακτικών από το κοινωνικό σύνολο (tools to the people). Τα άτομα που κατοικούν μία περιοχή ήταν σε θέση να διαχειρίζονται το περιβάλλον τους σε κοινοτικά πλαίσια. Σημαντικό ρόλο στην διαχείριση των φυσικών πόρων στην περιοχή κατά την προβιομηχανική περίοδο έπαιξε ο κοινοτισμός. Μέσω συλλογικών λύσεων αντιμετωπίστηκε διαχρονικά το πρόβλημα για παράδειγμα των περιορισμένων πόρων νερού που απαντά σε τμήμα της περιοχής του Αποκόρωνα. Τα πηγάδια του Γαβαλοχωρίου και του Παλαιλωνίου κατασκευάστηκαν προκειμένου να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες των κοινοτήτων σε πόσιμο νερό αλλά και στην κτηνοτροφία. Κατασκευασμένα σε θέσεις που επέτρεπαν την συλλογή των ομβρίων υδάτων και αποτελούσαν τα σημεία συγκέντρωσης των μελών της κοινότητας για την ύδρευση τους και για το πότισμα των ζώων. Αντίστοιχη λειτουργία είχαν οι κοινοτικές βρύσες, τις οποίες οι κάτοικοι των χωριών επισκέπτονταν καθημερινά για την λήψη των αναγκαίων ημερήσιων ποσοτήτων νερού.
Οι κοινότητες έφεραν και τις γνώσεις για την διαχείριση του δομημένου χώρου. Έτσι αναπτύχθηκαν τοπικές οικοδομικές πρακτικές, οι οποίες βασιζόταν στην χρήση οικοδομικών υλικών από την περιοχή. Μάλιστα στην περιοχή του Αποκόρωνα, σε χωριά όπως ο Κεφαλάς, υπήρχε σημαντική παράδοση πετράδων μαστόρων κατά τους νεότερους χρόνους. Στην Κρήτη αναπτύχθηκαν χαρακτηριστικοί αρχιτεκτονικοί τύποι, που απαντούν στα σημερινά χωριά, οι οποίοι αντλούσαν στοιχεία από το βενετικό και οθωμανικό παρελθόν, από την τεχνογνωσία των τοπικών μαστόρων, από τις δυνατότητες και τους περιορισμούς που έθετε το ντόπιο οικοδομικό υλικό και από τις κατά περιόδους διαφορετικές ανάγκες. Τόσο τα οθωμανικά τζαμιά, οι ναοί της οθωμανικής περιόδου, τα καμαρόσπιτα αλλά και τα βιοτεχνικά κτήρια φέρουν κοινά στοιχεία, διαμορφωμένα στο περιβάλλον του νησιού. Ενδιαφέροντα παραδείγματα παρέχει η σύγκριση των σωζόμενων ελαιοτριβείων του Γαβαλοχωρίου και του Αγίου Γεωργίου στο Καρύδι, όπου διακρίνεται το σύστημα με τις ευρείες καμάρες για την στήριξη της οροφής και τον διαχωρισμό του χώρου σε «δωμάτια». Η ίδια λογική απαντά στο καμαρόσπιτο που φιλοξενεί το Λαογραφικό Μουσείο του Γαβαλοχωρίου. Μία πλατιά καμάρα χωρίζει το σπίτι σε επιμέρους χώρους, όπου λαμβάνουν χώρα οι διαφορετικές δραστηριότητες.
Η Βιωσιμότητα στο Λαογραφικό Μουσείο Γαβαλοχωρίου
Η διάταξη του παραδοσιακού σπιτιού του νησιού υποδεικνύει μία ακόμη αρχή που αφορά στην βιωσιμότητα. Πρόκειται για την αρχή της επάρκειας, στην οποία ανταποκρινόταν η αρχιτεκτονική των σπιτιών. Η αρχιτεκτονική του σπιτιού κάλυπτε τις ανάγκες στέγασης της οικογένειας, τις βιοτεχνικές δραστηριότητες που αποσκοπούσαν στην αυτάρκεια του σπιτιού, όπως η ύφανση και η παραγωγή του κρασιού, αλλά και στην αποθήκευση των προϊόντων.
Άλλωστε η διατροφή ήταν βασισμένη στην εποχιακότητα, επομένως κάθε σπίτι χρειαζόταν σημαντικούς αποθηκευτικούς χώρους για να διατηρούνται τα τρόφιμα που βρίσκονταν σε αφθονία μία περίοδο αλλά σε ένδεια σε κάποια άλλη. Η διατήρηση των προϊόντων αποτελούσε και αυτή φροντίδα του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, καθώς κάθε σπίτι έπρεπε να περιλαμβάνει χώρους με χαμηλή θερμοκρασία και κατάλληλες συνθήκες υγρασίας για την φύλαξη των προϊόντων.
Τα λιγοστά παράθυρα και οι εξώστες περιόριζαν την πρόσβαση του ήλιου εντός των σπιτιών, επιτρέποντας την ύπαρξη χώρων με κατάλληλες συνθήκες για ψύξη.
Επιπλέον η αρχιτεκτονική των οικιών εξυπηρετούσε τον μέγιστο δυνατό περιορισμό κατασπατάλησης ενέργειας. Τα λιγοστά ανοίγματα και ο περιορισμένος χώρος που ήταν διαθέσιμος στο εσωτερικό του σπιτιού για τις ανάγκες της στέγασης επέτρεπαν μια μικρή χρήση θερμαντικών μέσων κατά τους χειμερινούς μήνες.
Η τάση μετασχηματισμού και επανενσωμάτωσης πρακτικών και αναγκών αποτυπώνει μία ακόμη βασική αρχή της βιωσιμότητας, την μακροβιότητα του κύκλου ζωής υλικών, αντικειμένων αλλά και των τεχνολογιών. Η αρχή αυτή εκφράζεται ευκρινώς στην επανάχρηση υλικών, θέσεων και αρχιτεκτονικών τυπολογιών που απαντά ευρέως στις πρακτικές του παρελθόντος. Στον ναό του αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στον Στύλο απαντούν αλλεπάλληλοι ναοί που διακρίνονται στα θεμέλια.
Η Βιωσιμότητα στον Ναό του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στον Στύλο
Οι ναοί ακολουθούν τον ίδιο αρχιτεκτονικό τύπο, του απλού μονόχωρου, ενώ πιθανόν ο κάθε νεότερος ναός κατασκευάζεται από το οικοδομικό υλικό από τον προϋπάρχοντα. Η πρακτική της επανάχρησης διακρίνεται ξεκάθαρα στο τοιχίο μπροστά από την κύρια είσοδο στον ναό, όπου εντοπίζονται εντοιχισμένα spolia (οικοδομικό υλικό σε δεύτερη χρήση) από προηγούμενο κτήριο.
Ωστόσο οι βιώσιμες πρακτικές δεν αφορούν μονάχα στις σχέσεις του ανθρώπου με τον δομημένο χώρο. Αντίθετα επεκτείνονται και στις σχέσεις με τον αδόμητο χώρο και την φροντίδα για κάθε είδους ζωή. Έτσι στο αρχαιοτοπίο του Αποκόρωνα είναι σαφής η διάκριση κατοικημένου και αδόμητου χώρου στο παρελθόν. Ενδιαφέρον παράδειγμα προκύπτει από το χωριό της Λιτσάρδας, όπου διακρίνεται με σαφήνεια ο ιστορικός πυρήνας του χωριού. Τον οικιστικό πυρήνα περιβάλουν οι αγροτικές γαίες, οι οποίες βρίσκονται σε μικρή απόσταση από το χωριό. Στο σημερινό δάσος του Ρουπακιά, το οποίο αναπτύχθηκε με την εγκατάλειψη της αγροτικής εκμετάλλευσης της περιοχής κατά τους νεότερους χρόνους, είναι ορατή η οργάνωση των ιδιοκτησιών, οι οποίες χωρίζονται με ξερολιθικά τειχία που αφήνουν ελεύθερα στενά μονοπάτια για την κίνηση ανθρώπων και ζώων. Την αγροτική περιοχή ενός χωριού διαδεχόταν οι κοινές γαίες, τα δάση. Μέχρι τους νεότερους χρόνους υπεύθυνες για την διαχείριση και προστασία των περιοχών αυτών ήταν οι κοινότητες των χωριών. Αρμοδιότητα των κοινοτήτων βεβαιωμένα από τα χρόνια της Βενετοκρατίας και πιθανόν από τους βυζαντινούς χρόνους, αποτελούσε και η διαχείριση των υδάτων (λιμνών, ποταμιών, πηγών). Ο αυστηρός διαχωρισμός δομημένου, αδόμητου καλλιεργήσιμου και φυσικού χώρου επέτρεπε την διατήρηση της άγριας χλωρίδας και πανίδας στην περιοχή. Μάλιστα δεν είναι τυχαίο ότι από τα περίπου 1800 είδη φυτών που απαντούν στο νησί η πλειονότητα από τα 159 ενδημικά φυτά εντοπίζεται στα Λευκά όρη. Στην Κρήτη απαντά σημαντικός αριθμός ενδημικών ζώων, εκ των οποίων μεγάλο ποσοστό απειλείται σήμερα με αφανισμό.
Η διαφύλαξη της άγριας χλωρίδας και πανίδας βασιζόταν και στην ιδιοποίηση του φυσικού χώρου. Στις Μαδάρες του Αποκόρωνα δεν υπήρχαν τίτλοι ιδιοκτησίας. Ωστόσο οι οικογένειες των κτηνοτρόφων που κατοικούσαν στις υπώρειες των Λευκών ορέων είχαν χωρίσει τις περιοχές σε βοσκοτόπια. Λόγω του πεπερασμένου των εκτάσεων και για την αποφυγή βιαιοπραγιών για την πρόσβαση σε βοσκότοπους οι κάτοικοι των περιοχών είχαν ορίσει ως νόμισμα το τυρί. Έτσι ένας βοσκός μπορούσε να αποκτήσει πρόσβαση στα ορεινά βοσκοτόπια μέσω της ανταλλαγής της νομής με τυρί. Οι βοσκοί των Λευκών Ορέων είχαν τον ρόλο και των φυλάκων της περιοχής.
Η διαχείριση της ενέργειας αποτελούσε ένα σημαντικό ζήτημα και κατά την προνεωτερική εποχή. Οι Βενετοί επέδειξαν ζήλο για την πραγματοποίηση έργων υποδομής, καθώς το κράτος προνοούσε για την επάρκεια σε βασικά είδη διατροφής του πληθυσμού, ενώ σημαντική για την Βενετία ήταν η οργάνωση της παραγωγής για την εμπορία των προϊόντων.
Έτσι από τον 15ο αι. κατασκευάζονται νερόμυλοι, με σημαντικό αριθμό στην περιοχή του Αποκόρωνα. Η επιλογή των θέσεων αποσκοπεί στην βέλτιστη αξιοποίηση των φυσικών πόρων. Οι νερόμυλοι κατασκευάζονται δίπλα σε θέσεις με επάρκεια νερού στις περιοχές παραγωγής των προϊόντων για τα οποία προορίζονταν. Κατ΄αυτόν τον τρόπο εξασφαλιζόταν η μέγιστη απόδοση της ενέργειας και ταυτόχρονα καλύπτονταν οι ανάγκες ανά περιοχή. Η σχέση των οικοδομημάτων με τους διαθέσιμους πόρους γίνεται σαφής στον Νερόμυλο των Καλογέρων στον Στύλο και στον Νερόμυλο των Καλυβών. Οι δύο νερόμυλοι είναι κατασκευασμένοι ακριβώς δίπλα σε ποτάμια.
Η Βιωσιμότητα στον Νερόμυλο των Καλογέρων στον Στύλο
Αντίστοιχη φιλοσοφία ακολουθεί και η κατασκευή ελαιοτριβείων. Τα εργοστάσια άλεσης κατασκευάζονται στις περιοχές με αυξημένη ελαιοκαλλιέργεια, όπως στον Άγιο Γεώργιο στο Καρύδι, που εντοπίζονται δύο ελαιοτριβεία, στο βενετοτουρκικό συγκρότημα στο Νιο Χωριό, όπου η ανάπτυξη του συγκροτήματος ακολουθεί την αύξηση των αναγκών και το ελαιοτριβείο του Γαβαλοχωρίου. Τα έργα αυτά παρουσιάζουν μεγάλη διάρκεια λειτουργίας και διαδοχή φάσεων για επαναξιοποίηση των χώρων με βάση τις τεχνολογικές εξελίξεις. Τα σύγχρονα ελαιοτριβεία του Αποκόρωνα διαδέχονται τις προβιομηχανικές κατασκευές, λειτουργώντας με τις νέες πρακτικές. Ωστόσο και αυτά αποτελούνται από μικρές μονάδες που εξυπηρετούν τις ανάγκες σε τοπικό επίπεδο.
Τέλος ενδιαφέροντα στοιχεία αντλούνται από τα πολεμικά έργα της περιοχής. Σε αντίθεση με τον κούλε του Νιου Χωριού που επρόκειτο για ένα οικοδόμημα κατασκευασμένο με φυσικά υλικά στην επιφάνεια του εδάφους, οι γαλαρίες των Ναζί στο Κόκκινο χωριό αποτυπώνουν τις νέες αντιλήψεις για τον πόλεμο. Παρότι ο πόλεμος στόχευε πάντοτε στην αποδόμηση, αρχικά του ανθρώπινου σώματος, της πανοπλίας και εν τέλει του τείχους, στόχος των πολεμικών πρακτικών από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά έγινε η αποσταθεροποίηση ολόκληρου του ανθρώπινου οικοτόπου. Έτσι ενώ στον κούλε του Νιου Χωριού οι μάχες γίνονταν πάνω στο κέλυφος της γης με τα όπλα να στρέφονται από σώμα σε σώμα, οι γαλαρίες σχεδιάστηκαν για την επιβίωση του στρατεύματος σε συνθήκες μη βιώσιμες για τους ζώντες οργανισμούς.
Συντάκτρια: Μαρία Ανδριανάκη
Fun fact
Στα χωριά της ρίζας, δηλαδή στα χωριά του του Αποκόρωνα στους πρόποδες των Λευκών Ορέων, υπήρχε μια ιδιότυπη μονάδα μέτρησης γης και μέσο συναλλαγής: τα κιλά τυρί. Η ορεινή περιοχή κάθε χωριού (μαδάρα) χωριζόταν σε αγροτεμάχια που αντιστοιχούσαν σε συγκεκριμένα κιλά τυρί. Οι οικογένειες που δεν είχαν κοπάδια νοίκιαζαν τη βοσκή σε βοσκούς, οι οποίοι πλήρωναν “ενοίκιο” σε τυρί. Αυτή η πρακτική αποτέλεσε βάση για τον προσδιορισμό της ιδιοκτησίας στις σύγχρονες δηλώσεις του κτηματολογίου.
Πηγή: Μαρία Βατσάκη, πρόεδρος πολιτιστικού συλλόγου Πεμονίων
