Νερόμυλος «των Καλογέρων» στον Στύλο
Ναός Αγίου Νικολάου στα Κυριακοσέλλια
Νερόμυλος στις Καλύβες
Παλαιοχριστιανική Βασιλική στην Αλμυρίδα
Πηγάδια βενετοκρατίας στο Γαβαλοχώρι
Πηγάδια βενετοκρατίας στο Παλαιλώνι
Ελληνιστική γέφυρα – «Ελληνική Καμάρα» στις Βρύσες
Ιερός Ναός Αγίου Νικολάου στη Μάζα
Η διαδρομή του Νερού
Ο εντοπισμός, η επεξεργασία, η διάθεση και φυσικά η χρήση του νερού, κυρίως του καθαρού, ήταν προτεραιότητα ήδη από την αρχαιότητα. Οργανωμένες κοινωνίες δημιουργούνται και ευημερούν είτε κοντά σε φυσικές πηγές, είτε στις περιπτώσεις που δεν προσφέρονται, με κατασκευαστικές καινοτομίες και αρχιτεκτονικά επιτεύγματα οι άνθρωποι εντοπίζουν, επεξεργάζονται και χρησιμοποιούν το νερό. Η σπουδαιότητα του χημικού αυτού στοιχείου για την επιβίωση των οργανισμών αντικατοπτρίζεται και στην αντίληψη αρκετών φιλοσόφων που το θεωρούν ως την αρχή των πάντων, ενώ ολόκληροι πολιτισμοί το θεοποιούσαν ή του προσέδιδαν ιαματικές, εξαγνιστικές και θεραπευτικές ιδιότητες. Η λατρεία του νερού ενσωματώθηκε και στην χριστιανική θρησκεία καθώς οι πιστοί βαπτίζονται για να εξαγνιστούν και πίνουν αγιασμό για να θεραπευτούν και να προστατευθούν από ο,τιδήποτε δαιμονικό. Η λαϊκή παράδοση με παροιμίες, αινίγματα και μεταφορές χρησιμοποιεί συχνά το νερό για να εκφράσει διάφορες αντιλήψεις.
Η υδρογραφία της περιοχής του Αποκόρωνα έπαιξε καθοριστικό ρόλο ήδη από την προϊστορική περίοδο για την άνθιση ανθρώπινων κοινωνιών. Η περιοχή του Αποκόρωνα ξεκινά από τις παράκτιες πεδινές εκτάσεις στο βορρά οι οποίες βρέχονται από το Κρητικό πέλαγος, διαχέεται στο νότο στις ημιορεινές περιοχές με γραφικά οροπέδια και λόφους, καταλήγοντας στο ορεινό τοπίο των Λευκών Ορέων (μέγιστο υψόμετρο στην επαρχία περίπου 1800μ.). Για το μεγαλύτερο τμήμα του νομού Χανίων ο Αποκόρωνας αποτελεί λεκάνη απορροής, διαθέτοντας υπόγειες φυσικές υδατοδεξαμενές και φημισμένες πηγές, ποτάμια και λίμνες. Τα χωριά Στύλος και Αρμένοι διαθέτουν πηγές που προσφέρουν εξαιρετικής ποιότητας πόσιμο νερό, ενώ υφάλμυρο προσφέρεται από τις πηγές Ζούρμπου. Σημαντικά ποτάμια της περιοχής είναι ο Μουσελάς/Μουρσελλάς, ο Δέλφινας, ο Αλμυρός/Αρμυρός, ο Μπούτακας ή Βρυσσανός, ο Ξυδές/Ξυδείς/Ξυδάς, ο Μεσοπόταμος και ο Κοιλιάρης/Κυλιάρης. Η υφάλμυρη λίμνη Αλμυρού προσφέρει μεγάλη ποσότητα νερού και φιλοξενεί υδρόβια πανίδα όπως και ο ομώνυμος ποταμός. Η σημαντικότερη ωστόσο λίμνη του Αποκόρωνα δεν είναι άλλη από την λίμνη Κουρνά ή όπως είναι γνωστή στην αρχαιότητα, λίμνη Κορρησία. Είναι η μοναδική φυσική λίμνη σε νησί της Μεσογείου και η νοτιότερη της Ευρώπης. Τα σκοτεινά της νερά οδήγησαν στη δημιουργία μύθου σχετικά με τον πυθμένα της (αναφέρεται πως δεν έχει). Η γεωμορφολογία της προσφέρει στεγανότητα και έτσι παρεμποδίζεται η υπόγεια ροή των υδάτων της. Τα φαράγγια και τα σπήλαια στην περιοχή του Αποκόρωνα, συμπληρώνουν και κατοχυρώνουν την αξία και τη σπουδαιότητα του φυσικού του τοπίου. Ονομασίες χωριών όπως Εμπρόσνερος, Βρύσες, Αρμυρός, καταδεικνύουν τη σημασία του νερού στην επαρχία.
Η ίδρυση της αρχαίας Απτέρας ή Άπταρας στη γεωμετρική περίοδο (8ος αι. π.Χ.) έγινε σε ένα εκτεταμένο υψίπεδο (200μ.) το Παλιόκαστρο, ένα σημείο μοναδικής φυσικής ομορφιάς, με τον κόλπο της Σούδας στα βόρεια και την επιβλητική σειρά των Λευκών Ορέων στα νότια. Η ευημερία της οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην σχέση της θέσης με το νερό: από την μία πλευρά το ύψωμα στο οποίο αναπτύχθηκε επέτρεπε την ασφαλή διαβίωση με την επόπτευση του κόλπου της Σούδας, ενώ η εγγύτητα της θέσης με την θάλασσα επέτρεπε την λειτουργία δύο λιμανιών (τη Μινώα στο Μαράθι και την Κίσαμο στις Καλύβες) που εξασφαλίζαν τον έλεγχο του εμπορίου. Η περίοδος της ακμής της ξεκινά από τους κλασικούς και ελληνιστικούς χρόνους με κοπή δικού της νομίσματος, δυναμική οικονομία και εξωτερική πολιτική, ισχυρή οχύρωση, θέατρο και οργάνωση των ιερών της. Κατά την ρωμαϊκή εποχή, παρά το γεγονός ότι χρησιμοποιούνται νομίσματα της Κυδωνίας, κάτι που δηλώνει διοικητική υποταγή, η πόλη εξελίσσεται και ευημερεί.
Η εξέλιξη αυτή αποτυπώνεται και στην κατασκευή δεξαμενών στην περιοχή καθώς το μεγάλο ισόπεδο της πόλης δεν φαίνεται να διέθετε πηγές νερού. Οι δύο δεξαμενές, μία τρίκλιτη και μία σε σχήμα «Γ», με πιθανές ενσωματώσεις παλαιότερης μορφής, είναι λαξευμένες στο βράχο, κτιστές και καμαροσκεπείς. Εξωτερικά για την αποφόρτιση της πίεσης του νερού υπάρχουν αντηρίδες. Η συλλογή των ομβρίων γινόταν από ανοίγματα που διέθεταν στην οροφή αλλά και από δίκτυο αγωγών συνδεδεμένων με οικιακές στέρνες. Η χωροθέτηση των δεξαμενών ήταν ανεξάρτητη, ανένταχτη από κτηριακά συγκροτήματα, σπίτια και βίλες, καλύπτοντας ωστόσο δημόσιες ανάγκες. Η χωρητικότητά τους αγγίζει ή/και ξεπερνά τα 3000 κυβικά μέτρα. Η έλλειψη εντοπισμού υδραγωγείου στην περιοχή και το γεγονός ότι οι κοντινές πηγές του Στύλου και του Καλαμίου βρίσκονται τουλάχιστον κατά 150μ. σε χαμηλότερη στάθμη, ενισχύουν την άποψη ότι υπήρχαν δεξαμενές τροφοδοσίας ήδη από τους ελληνιστικούς χρόνους.
Οι δεξαμενές συνδέονται λειτουργικά με τα μεγάλα λουτρικά συγκροτήματα που βρίσκονταν βορειότερα σε χαμηλότερο επίπεδο. Η περιορισμένη ανασκαφική έρευνα και η αποσπασματική μελέτη των δύο αποκαλειφθέντων λουτρών, προσφέρουν αναλογικά λίγες πληροφορίες σχετικές με αυτά, όμως ταυτόχρονα μπορούν να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα για την οργάνωση και για την χρήση τους. Το ανατολικό Βαλανείο I που βρίσκεται βόρεια της τρίκλιτης δεξαμενής χωρίζεται στην ανατολική πλευρά η οποία αποτελείται από τρεις χώρους με υπόκαυστα και στην δυτική, όπου διατηρούνται δύο χώροι με λουτήρες, μία αψιδωτή αίθουσα, ένας διάδρομος και άλλοι τρεις μερικώς ανεσκαμμένοι χώροι. Περιλαμβάνει διαδρόμους με βοηθητικούς χώρους και praefurnia (φούρνοι που χρησίμευαν στην θέρμανση των υποκαύστων) ενώ φαίνεται να διατηρούνται τμήματα θερμής και ψυχρής ζώνης. Μέρος από ενεπίγραφο ανώφλι, πιθανόν της κεντρικής εισόδου του λουτρού αναφέρει το όνομα ενός Αθηναίου, ενδεχομένως χορηγού της κατασκευής της εγκατάστασης. Στο δυτικό Βαλανείο ΙΙ το οποίο συνδέεται με την δεξαμενή σε σχήμα «Γ», διακρίνονται οκτώ θολωτοί χώροι, υπόκαυστο σύστημα, αψιδωτή αίθουσα με δύο λουτήρες, τα praefurnium, καπνοδόχοι-αγωγοί και άλλοι βοηθητικοί χώροι. Η καταστροφή των εγκαταστάσεων από σεισμούς είναι ορατή, ειδικά σε τμήματα του Βαλανείου Ι.
Σημαντικό σωζόμενο έργο υποδομής των ελληνιστικών χρόνων αποτελεί η Ελληνική καμάρα. Πρόκειται για ένα εμβληματικό και διαχρονικό έργο που αποδεικνύει τον σεβασμό προς την φυσική ροή των υδάτων του ποταμού με επεμβάσεις λειτουργικές και μη καταστρεπτικές. Η γέφυρα βρισκόταν σε χρήση μέχρι τους νεότερους χρόνους λόγω της θέσης της στην διαδρομή που επέτρεπε την ανεμπόδιστη διάσχιση από τα Χανιά στο Ρέθυμνο.
To Νερό στην «Ελληνική Καμάρα» στις Βρύσες
Η μονότοξη γέφυρα είναι γνωστή και ως η γέφυρα του Φιλίππου και βρίσκεται ανατολικά των Βρυσών. Η κατασκευή της γεφυρώνει τον ποταμό Μπούτακα ή Βρυσσανό με σκοπό την σύνδεση της βόρειας αρτηρίας της Κρήτης.
Η εγγύτητα της Αλμυρίδας με την θάλασσα φαίνεται ότι έπαιξε καθοριστικό ρόλο για την ανάπτυξη σημαντικού οικισμού κατά τους πρωτοβυζαντινούς χρόνους. Η σημασία του οικισμού αντικατοπρίζεται στις ευμεγέθεις βασιλικές που χρονολογούνται στον 6ο αιώνα, των οποίων τα λείψανα είναι ορατά στο σημερινό χωριό. Στον εξαιρετικής σημασίας οικισμό, φαίνεται πως προστίθενται λείψανα λουτρού τα οποία βρίσκονται ανατολικότερα του νεκροταφείου της πρώτης βασιλικής. Τα έως τώρα ανασκαφικά δεδομένα ωστόσο, δεν δίνουν την δυνατότητα επακριβούς ταύτισης αλλά και κατηγοριοποίησής του σε δημόσιας, ιδιωτικής ή μοναστηριακής χρήσης.
To Νερό στην Παλιοχριστιανική βασιλική στην Αλμυρίδα
Η γειτνίαση με την θάλασσα, δεν όρισε μονάχα τον ρυθμό ανάπτυξης του οικισμού αλλά και το τέλος της ζωής του. Οι παράλιοι οικισμοί της Κρήτης συρρικνώνονται από τον 7ο αιώνα λόγω των αραβικών επιδρομών, αφού πλέον οι κίνδυνοι είναι μεγαλύτεροι από τα οφέλη που παρέχουν οι θέσεις που βρίσκονται στις ακτές του νησιού.
Η ιαματική ιδιότητα του νερού αποτυπώνεται στην χριστιανική τέχνη της περιοχής υποδεικνύοντας την σημασία και σε θρησκευτικό επίπεδο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο τοιχογραφικός διάκοσμος με την Ανάβλεψη του τυφλού στον ιερό ναό Αγίου Νικολάου στα Κυριακοσέλια. Η βάπτιση του Ιησού Χριστού σε τοιχογραφία της ίδιας εκκλησίας φανερώνει την ιερή θέση του νερού.
To Νερό στον ιερό ναό Αγίου Νικολάου στα Κυριακοσέλια.
Οι πλήρεις εικονογραφικοί κύκλοι του ναού, γεγονός σπάνιο, χρονολογούνται τον 13ο αιώνα, σε κτήριο κατασκευασμένο κατά τους 10ο -11ο αι.
Ομοίως, στον ιερό ναό Αγίου Νικολάου στη Μάζα που χρονολογείται στον 14ο αι., διατηρείται στην μεσαία ζώνη του βόρειου τοίχου η Γέννηση με το λουτρό του βρέφους Νικολάου.
To Νερό στον ιερό ναό ιερό ναό Αγίου Νικολάου στη Μάζα
Η άγια φύση του Νικολάου δηλώνεται με την όρθια στάση του βρέφους εντός της κολυμβήθρας. Στον πλάγιο τοίχο του ιερού, πάνω από το υφαψίδιο του σφενδονίου εικονίζεται η Βάπτιση. Στο κάτω μέρος του πίνακα διακρίνονται η θάλασσα και ο ποταμός Ιορδάνης με την μορφή προσωποποιήσεων.
Σημαντικά στοιχεία για την καθημερινή ζωή από την περίοδο της Βενετοκρατίας μέχρι τους νεότερους χρόνους σώζονται σε έργα υποδομής των χωριών του Αποκόρωνα. Η πιθανότητα λειψυδρίας αντιμετωπιζόταν με την δημιουργία πηγαδιών και στερνών. Το νερό είτε ήταν πηγαίο, ή συγκεντρωνόταν σε τέτοιες κατασκευές. Δημιουργούνταν ατομικές ή/και συλλογικές εγκαταστάσεις με σκοπό την εξασφάλιση της απαραίτητης ποσότητας νερού. Σε αυτές συχνά συγκέντρωναν το βρόχινο νερό ενώ ταυτόχρονα μπορούσαν να μαζεύουν τα λεγόμενα σουρώματα του εδάφους. Αντιπροσωπευτική εικόνα τέτοιων εγκαταστάσεων δίνει το συγκρότητα των έξι σωζόμενων πηγαδιών κυκλικού σχήματος, της εποχής της Βενετοκρατίας στο μικρό χωριό Παλαιλώνι κοντά στον Κεφαλά. Στα γνωστά και ως Λυγένια πηγάδια φαίνονται ακόμη τρία καταχωμένα.
To Νερό στα Πηγάδια Βενετοκρατίας στο Παλαιλώνι
Στο σημείο συγκεντρώνονταν οι κτηνοτρόφοι από τα γειτονικά βοσκοτόπια προκειμένου να δροσιστούν τα ζώα τους, όπως μαρτυρούν σήμερα κάτοικοι της περιοχής, που θυμούνται ενεργή την θέση. Έτσι τα πηγάδια αποτελούσαν χώρο κοινωνικών ζυμώσεων.
Ίδιας εποχής είναι το εξαιρετικό συγκρότημα εικοσιτεσσάρων (24) πηγαδιών με μία τοξοτή γέφυρα στο Γαβαλοχώρι στο επίπεδο βάθος ενός μικρού φαραγγιού. Ορισμένα από τα πηγάδια προστατεύονται από τοξωτή κατασκευή από ξερολιθιά.
To Νερό στα Πηγάδια Βενετοκρατίας στο Γαβαλοχώρι
Η χρήση τους ήταν ποικίλη και η λειτουργία του χώρου τους ως τόπος συγκέντρωσης φανερώνει την σημασία τους, για την επιβίωση αλλά και ως χώρου κοινωνικοποίησης της κοινότητας.
Στην κρητική ύπαιθρο οι υδάτινοι πόροι αξιοποιούνται για την άρδευση των καλλιεργειών αλλά και για την λειτουργία των νερόμυλων ήδη από την βυζαντινή περίοδο. Κατά την πρωτοβυζαντινή εποχή η διαχείριση των υδάτων, η κατασκευή έργων όπως γέφυρες αλλά και η κατοχή νερόμυλων αποτελούσε αρμοδιότητα των κοινοτήτων. Παρότι δεν είναι γνωστοί βυζαντινοί νερόμυλοι από την περιοχή, η λέξη υδρόμυλος απαντά στα βυζαντινά λεξικά ήδη από τον 6ο αιώνα, περίοδο κατά την οποία εξαπλώνεται η χρήση νερόμυλων. Κατά τον 12ο αι. και πιθανόν ήδη από τον 10ο αι. οι νερόμυλοι ήταν πολυάριθμοι στην βυζαντινή αυτοκρατορία. Με την αύξηση της δύναμης της αριστοκρατικής τάξης κατά την μεσοβυζαντινή περίοδο οι γαιοκτήμονες είχαν ανάλογες αρμοδιότητες με τις κοινότητες, ενώ αντίστοιχο ρόλο έπαιζαν και τα μεγάλα μοναστήρια. Έτσι η τάξη των αριστοκρατών και οι κτήτορες μοναστηριών ήταν σε θέση «να κινούν γη και θάλασσα» για να εξασφαλίσουν «αφθονία στο τραπέζι τους και ευχαρίστηση σε όλα τα πράγματα».
Τα αρχαιολογικά κατάλοιπα οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι βυζαντινοί χρησιμοποιούσαν τον τύπο νερόμυλου με τον οριζόντιο υδατοτροχό. Οι μύλοι του τύπου αυτού είναι οι απλούστεροι, αξιοποιούν 15-20% του διαθέσιμου νερού, ωστόσο είναι κατάλληλοι για περιβάλλοντα με περιορισμένους υδάτινους πόρους. Συχνή ήταν η μεταφορά νερού προς τους μύλους μέσω καναλιών, τα οποία ταυτόχρονα άρδευαν και περιβόλια.
Για την περίοδο της Βενετοκρατίας περισσότερα πράγματα είναι γνωστά. Την περίοδο αυτή οι υδάτινοι πόροι βρίσκονταν επίσης στην δικαιοδοσία του χωριού και κατόπιν του φεουδάρχη που κατείχε το χωριό. Η ιδιοκτησία των μύλων διέφερε σε διάφορες περιπτώσεις, καθώς καταγράφονται μύλοι που ανήκαν στο δημόσιο, ιδιωτικοί μύλοι, που ανήκαν εξ ημισείας στον κάτοχο του αγροτεμαχίου και στον κατασκευαστή του μύλου, καθώς και μύλοι που ανήκαν σε σημαντικές μονές. Οι μυλωνάδες κατά τους βενετικούς χρόνους κατοικούσαν στους μύλους που εκμεταλλεύονταν. Η πληρωμή των μυλωνάδων γινόταν είτε με χρήματα είτε σε είδος, καθώς παρακρατούσαν μέρος του αλέσματος.
Οι Βενετοί με την έλευση τους στο νησί βρήκαν πολλούς νερόμυλους, ενεργούς ή ερειπωμένους. Η οικοδόμησή τους κατά την Βενετική και την Οθωμανική περίοδο, πραγματοποιήθηκε σε όλο το νησί, υποδεικνύοντας το ενδιαφέρον για την εντατικοποίηση της παραγωγής από την κεντρική διοίκηση.
Ο Βενετικός νερόμυλος των Καλογέρων («ελληνικού» ή «ανατολικού» τύπου) που βρίσκεται κοντά στο χωριό Στύλος, αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους νερόμυλους του νησιού, αξιοποιώντας στο έπακρο τα νερά από τον ποταμό Κοιλιάρη ή Κυλιάρη. Αρχικά αποτελούταν από έναν χώρο και στη συνέχεια κατόπιν μετασκευών από τρείς.
Η αφθονία σε νερό αποτελούσε καθοριστικό παράγοντα για την παραγωγικότητα ενός μύλου. Το στοιχείο αυτό καθόριζε και τις περιόδους λειτουργίας των νερόμυλων, καθώς πολλοί υδάτινοι πόροι δεν ήταν διαθέσιμοι κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Ο ποταμός Κοιλιάρης αποτελεί έναν από τους λίγους ποταμούς του νησιού που διαθέτει νερό καθ’ όλη την διάρκεια του χρόνου. Η υπεραφθονία από την άλλη πλευρά σε νερό αποτελούσε και τον βασικότερο κίνδυνο για τους μύλους, καθώς οι πλημμύρες προκαλούσαν τις σοβαρότερες και δαπανηρότερες καταστροφές.
To Νερό στον Νερόμυλο «των Καλογέρων» στον Στύλο
Η ονομασία του νερόμυλου οφείλεται στο ότι ανήκε στο μετόχι της μονής του αγίου Ιωάννη του Θεολόγου της Πάτμου, καθιστώντας το μνημείο ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα μοναστηριακού νερόμυλου.
Ένας ακόμη εξαιρετικής σημασίας νερόμυλος («ελληνικού» ή «ανατολικού» τύπου) βρίσκεται στο κέντρο του οικισμού των Καλυβών και χρονολογείται στο β΄μισό του 16ου αιώνα. Μετά από τροποποιητικές εργασίες λειτουργούσε έως το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα.
To Νερό στον Νερόμυλο στις Καλύβες
Οι χρήσεις του περιλαμβάνουν ελαιοτριβείο, φάμπρικα, μηχανοκίνητο μύλο σιτηρών ακόμη και υδροηλεκτρική μονάδα παραγωγής ρεύματος. Αποτελεί τον σημαντικότερο νερόμυλο του νησιού, όχι μόνο λόγω μεγέθους αλλά και εξαιτίας της διαφορετικής αξιοποίησης του νερού καθώς και της διαχρονικότητάς του.
Συντάκτρια: Σόνια Κωνσταντινίδου
Fun fact
Η Κρήτη, αν και σήμερα φημίζεται για τις παραλίες της, δεν απολάμβανε τη θάλασσα με τον ίδιο τρόπο στο παρελθόν. Μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα, η θάλασσα θεωρούνταν επικίνδυνη, καθώς συνδεόταν με κατακτητές, πειρατές, επιδημίες και απώλειες, κυρίως για τις οικογένειες ναυτικών και ψαράδων. Η μόδα των μπάνιων ξεκίνησε στη Βρετανία και διαδόθηκε σε άλλες χώρες, ενώ στην Ελλάδα την καθιέρωσε η βασίλισσα Αμαλία. Στην Κρήτη, το μπάνιο στη θάλασσα έγινε δημοφιλές στις αρχές του 19ου αιώνα, κυρίως στις πόλεις του νησιού. Στην αρχή, οι άνδρες και οι γυναίκες κολυμπούσαν ξεχωριστά και υπήρχαν αυστηροί κανόνες για την ενδυμασία. Οι παραλίες συχνά απασχολούσαν τον τύπο, με θέματα όπως το κρυφοκοίταγμα και τη σταδιακή μείωση των ενδυμάτων των λουομένων, ενώ ακόμα και σήμερα τα ρεπορτάζ για τις παραλίες συνεχίζουν να είναι θέμα σχολιασμού των ηθών και προβολής καυτών εικόνων.
