Η Διαδρομή της Αγροτικής Ζωής

Η Διαδρομή της Αγροτικής Ζωής

Ο άνθρωπος έχοντας ως βασικό στόχο την εξασφάλιση της επιβίωσής του, από τους νεολιθικούς χρόνους, ασχολήθηκε επισταμένα με την γεωργία και την κτηνοτροφία. Τα αγροτικά και κτηνοτροφικά προϊόντα, αυτούσια ή μεταποιημένα αποτελούν την βάση για την ζωή. Στις περιπτώσεις πλεονάσματος στην παραγωγή, τα προϊόντα αποτελούσαν αντικείμενο ανταλλαγών μεταξύ των ανθρώπων. Η ανάγκη της ποικιλίας όσων ήταν σε αφθονία με αυτά σε έλλειψη, αποτέλεσε βασικό παράγοντα εμπορίου αλλά και την κινητήρια δύναμη για την ανάπτυξη δυνατοτήτων και την πρόκληση καινοτομιών που θα οδηγούσαν πάντα στην εξέλιξη και την πρόοδο μιας οργανωμένης κοινωνίας. Η ευρηματικότητα στην εκμετάλλευση της γεωμορφολογίας μιας περιοχής, έπαιζε εξέχοντα ρόλο στην επιλογή της για κατοίκηση και αξιοποίηση αλλά και στην σημασία της διαχρονικά.
Η οριοθέτηση του Αποκόρωνα περιλαμβάνει στα βόρεια τμήμα του Κρητικού πελάγους, στα νότια την οροσειρά των Λευκών Ορέων με φυσικά όρια ανατολικά και δυτικά τους ποταμούς Αλμυρό και Κοιλιάρη αντίστοιχα. Ήδη από την προϊστορική εποχή, η πεδιάδα σε συνδυασμό με τους οχυρούς λόφους και την εποπτεία του φυσικού λιμένα της Σούδας, αποτέλεσαν σημαντικούς παράγοντες για την ανάπτυξη οικισμών. Στον λόφο Αζοϊρέ ή Αζωγυρέ, αποκαλύφθηκε τμήμα σημαντικού μινωικού οικισμού στον οποίο φαίνεται ότι ανήκει και ο θολωτός τάφος του Στύλου και ενδεχομένως να συνδέεται με την Απτέρα της μινωικής περιόδου, γνωστή από τις πινακίδες της Γραμμικής γραφής Β΄ με την ονομασία A-pa-ta-wa.

Η Αγροτική Ζωή στον Υστερομινωικό θολωτό τάφο στον Στύλο

: Θολωτός τάφος Στύλος. Η οροφή του ταφικού θαλάμου. Όμοιες κατασκευές εντοπίζονται στα καταλύματα βοσκών στην κρητική ύπαιθρο (πηγή: Σωτήρης Ζαπαντιώτης).

Η ίδρυση του οικισμού τοποθετείται στα πρωτομινωικά χρόνια και η εγκατάλειψή του στην Υστερομινωική ΙΙΙ Γ περίοδο (περ. 1190-1070 π.Χ.). Η έντονη βιοτεχνική δραστηριότητα στην περιοχή φαίνεται και από την ύπαρξη κεραμικού κλιβάνου ο οποίος είναι κατασκευασμένος εντός των ορίων ενός μεγάλου κτηρίου, ακουμπώντας στην εξωτερική όψη τοίχου του. Στην θέση Κυλίνδρα ή Κυλίντρα, κοντά στο χωριό Σαμωνάς, εντοπίστηκαν και ανασκάφηκαν μερικώς δύο κτηριακά συγκροτήματα που αποδίδονται σε μυκηναϊκή εγκατάσταση.

Η Αγροτική Ζωή στο Υστερομινωικό μέγαρο στον Σαμωνά

Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τόσο της περιοχής αυτής όσο και του Στύλου αποτελεί το οικιστικό μοντέλο σύμφωνα με το οποίο δεν διαμορφώνεται συνεκτικός οικιστικός πυρήνας, όπως στα περισσότερα μέρη της Κρήτης αλλά αυτό της οίκισης κατά κώμας ή κατά γειτονιές (εκτεταμένες οικογένειες ή γένη). Το συγκεκριμένο χαρακτηριστικό κατοίκησης διατηρείται μέχρι σήμερα στην Δυτική Κρήτη. Ο οικισμός, ο τάφος, αλλά και ο κλίβανος που αποκάλυψαν οι αρχαιολογικές ανασκαφές στην περιοχή υποδεικνύουν τους λόγους για τους οποίους επιλέχθηκε η πεδιάδα του Στύλου για κατοίκηση σε μία τόσο πρώιμη περίοδο. Οι πλούσιες πηγές νερού που αναβλύζουν από τα Λευκά Όρη, το ομαλό έδαφος της περιοχής, καθώς και η εγγύτητα με την λεκάνη του κόλπου της Σούδας, η οποία περικλείει προσβάσιμες και φυσικά οχυρές θέσεις για ελλιμενισμό πλοιαρίων, αποτελούν τις βασικές αιτίες εγκατάστασης.

Στους ρωμαϊκούς χρόνους οι αγροικίες περιελάμβαναν χώρους διαμονής των ιδιοκτητών, του επιστάτη και ίσως των εργατών, χώρους αγροτικής παραγωγής, στάβλους για τα ζώα και μέρη αποθήκευσης. Γύρω από τις επαύλεις διαμορφώνονται διάφορες αγροτικές εγκαταστάσεις που σχετίζονται με την παραγωγή και την οικονομία της αγροικίας. Το πρότυπο αυτό ακολουθείται στη συνέχεια και κατά τους βυζαντινούς χρόνους, χωρίς να παραλείπονται και οι λατρευτικοί χώροι. Το συγκρότημα της παλαιοχριστιανικής βασιλικής στην Αλμυρίδα είναι πολύ πιθανό να περιελάμβανε τέτοιες εγκαταστάσεις.
Η αγροτική παραγωγή αποτελούσε τον θεμέλιο λίθο της βυζαντινής οικονομίας καθ’ όλη την διάρκεια ζωής της αυτοκρατορίας.
Κατά τους μεσοβυζαντινούς χρόνους, ο ιερός ναός της Παναγίας Ζερβιώτισσας που βρίσκεται ανατολικά του οικισμού Στύλος αποτελούσε τμήμα του μεγάλου μετοχίου της Πάτμου.

Η Αγροτική Ζωή στον Ιερό Ναό της Παναγίας της Ζερβιώτισσας στον Στύλο

Η παραχώρηση έγινε από τον Αλέξιο Β΄ Κομνηνό και κτήματα στην ευρύτερη περιοχή των Απτέρων αξιοποιήθηκαν από τους μοναχούς της.

: Παναγία Ζερβιώτισσα Στύλος. Βόρεια όψη. Μελέτη αποκατάστασης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Κρήτης (πηγή: ΥΠ.ΠΟ., ΕΦ.Α.ΧΑ.).

Ιδιοκτησία της μονής Πάτμου στην περιοχή αποτελούσε και ο δίκλιτος ναός των αγίων Ιωάννη Θεολόγου και Νικολάου στο κέντρο του χωριού Στύλος (Ιερός ναός αγίων Ιωάννη Θεολόγου και Νικολάου στον Στύλο σύνδεσμος). Ο αρχικός τοιχογραφικός διάκοσμος χρονολογείται στα μέσα του 13ου αιώνα.

Η Αγροτική Ζωή στον Ιερό Ναό του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στον Στύλο

Μετά από ανασκαφική έρευνα η διαδοχική ανέγερση και κατάρρευση τουλάχιστον δύο φορές των δύο ναών, αντανακλά την σημασία της ύπαρξής τους σε μια περιοχή όπου η αγροτική δραστηριότητα ήταν έντονη αλλά και διαχρονική. Άλλωστε η μονή Πάτμου αποτελούσε τον κύριο «γαιοκτήμονα» της περιοχής, καθώς έπαιζε ρόλο ανάλογο με αυτόν των αρχόντων. Οι κάτοικοι των χωριών εργάζονταν στα κτήματα του μετοχιού, ενώ το μετόχι καθόριζε στην πραγματικότητα τους όρους ζωής στην περιοχή.

: Άγιος Ιωάννης Θεολόγος και Άγιος Νικόλαος Στύλος. Βόρειο κλίτος. Διακρίνονται οι τοίχοι από προγενέστερο ναό. (Πηγή: Αρχείο Μιχάλη Ανδριανάκη).

Ο πλούσιος τοιχογραφικός διάκοσμος του ναού του αγίου Γεωργίου και του Χριστού στο κέντρο του Επάνω Κουρνά έχει συνδεθεί με την αρχοντική οικογένεια των Μελισσηνών.

Η Αγροτική Ζωή στον Ιερό Ναό του Αγίου Γεωργίου στον Κουρνά

Οι Μελισσηνοί αποτελούσαν τους γαιοκτήμονες της περιοχής, παίζοντας ανάλογο ρόλο με αυτόν του μετοχιού της Πάτμου. Η χορηγική δραστηριότητα των ισχυρών βυζαντινών γαιοκτημόνων αντικατοπτρίζει την ισχύ τους καθώς και την σχέση τους με την πρωτεύουσα του κράτους, Κωνσταντινούπολη. Οι ισχυρές οικογένειες του Αποκόρωνα είχαν σημαντική επίδραση στον αγροτικό πληθυσμό της περιοχής, καθώς στην ουσία έλεγχαν την παραγωγή και διακίνηση των προϊόντων στις τεράστιες εκτάσεις που κατείχαν.

Στην προσπάθεια οργάνωσης της σημαντικής αποικίας της, της Κρήτης, η Βενετία δεν μπορούσε να στηριχθεί αποκλειστικά στην σχέση της με την θάλασσα. Για διάφορους λόγους ήταν επιτακτική η ανάγκη εκμετάλλευσης και αξιοποίησης της κρητικής γης. Τα φέουδα που δημιουργήθηκαν από μια τάξη γαιοκτημόνων, αποτέλεσαν την ραχοκοκκαλιά του κοινωνικού και οικονομικού ιστού με την γη και το γαιοκτητικό σύστημα να έχει προεκτάσεις ακόμη και στο πολιτικό.
Ταυτόχρονα μαρτυρίες υποδεικνύουν την κοινοτική οργάνωση του ορθόδοξου πληθυσμού εντός των μικρών αγροτικών κοινοτήτων. Ενδιαφέρον δείγμα αποτελεί η απεικόνιση των κολασμένων από τον ναό της Παναγίας στο Καρύδι. Ο παραθεριστής (αυτός που θερίζει από ξένο χωράφι) και ο παραυλακιστής (αυτός που με το αλέτρι του εισέρχεται σε παρακείμενα χωράφια) αποτυπώνουν σημαντικές παραβατικές συμπεριφορές στο πλαίσιο της αγροτικής ζωής. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η απεικόνιση του κλέφτη. Η μορφή φέρει την γενική επιγραφή «ο κλέφτης», ωστόσο η παράσταση κάνει σαφές ότι δεν πρόκειται για τον οποιοδήποτε κλέφτη, αλλά για τον ζώοκλεφτη. Φαίνεται ότι τα σημαντικότερα κλοπιμαία της περιοχής κατά την περίοδο δεν ήταν αλλά από τα αμνοερίφια.

Η Αγροτική Ζωή στον Ιερό Ναό της ναό της Παναγίας στο Καρύδι

Η συμπερίληψη της παράστασης των κολασμένων στο εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού υποδεικνύει την διαχείριση των «κολάσιμων» δραστηριοτήτων εντός της ορθόδοξης κοινότητας, πιθανόν μέσω της καθοδήγησης της ακέφαλης κρητικής Εκκλησίας, παρακάμπτοντας το επίσημο δικαιικό σύστημα της Βενετίας.

: Παναγία Καρύδι. Ο παραυλακιστής και ο παραθεριστής. Διακρίνεται το δρεπάνι μπροστά από το στέρνο του παραυλακιστή, ενώ το άροτρο έχει διεισδύσει στα πισινά του παραθεριστή, όπως συνηθίζεται στης κρητικές παραστάσεις του θέματος, (πηγή: ΥΠ.ΠΟ., ΕΦ.Α.ΧΑ.).

: Παναγία Καρύδι. Ο ζωοκλέφτης. Η μορφή είναι γυμνή και έχει τα χέρια δεμένα πίσω από την πλάτη. Στους ώμους του διακρίνονται τα κλοπιμαία, μία κατσίκα. (πηγή: ΥΠ.ΠΟ., ΕΦ.Α.ΧΑ.).

Μία ενδιαφέρουσα μαρτυρία για την κοινοτική οργάνωση των ορθοδόξων χωρικών κατά την περίοδο της πρώιμης Βενετοκρατίας σώζει η επιγραφή από τον ναό του αγίου Νικολάου στη Μάζα. Ως χορηγός αναφέρεται το «χωρίον της Μάζας» γεγονός που υποδεικνύει ότι για το έργο υπήρξε μία συλλογική μέριμνα.

Η Αγροτική Ζωή στον Ιερό Ναό του Αγίου Νικολάου στη Μάζα

Επιπλέον αναφέρονται ονομαστικά εξέχοντα ορθόδοξα πρόσωπα της περιοχής, τα οποία φαίνεται ότι διέθεταν κοινωνική και οικονομική ισχύ για να υποστηρίξουν σημαντικό μέρος του έργου. Γίνεται αντιληπτή η σημασία της δημιουργίας του ναού στην κοινωνία, καθώς και τα μέσα που χρησιμοποιήθηκαν για την αποπεράτωσή του.

: Άγιος Νικόλαος Μάζα. Η επιγραφή του ναού όπου αναγράφονται τα στοιχεία της χορηγίας (πηγή: ΥΠ.ΠΟ., ΕΦ.Α.ΧΑ.).

Στον ιδιαίτερα διακοσμημένο εξωτερικά με εφυαλωμένα πινάκια ναό της Παναγίας Σουρουθιανής ή Σηροθιανής που βρίσκεται έξω από το χωριό Αλίκαμπος, μπορεί να διακρίνει κανείς τοιχογραφίες του γνωστού ζωγράφου της Δυτικής Κρήτης Ιωάννη Παγωμένου (από επιγραφή 1316). Ανάμεσα σε αυτές ξεχωρίζει η απεικόνιση του αγίου Μάμαντα, που εικονίζεται σαν βοσκός με το ερίφιο στους ώμους.

Η Αγροτική Ζωή στον Ιερό Ναό της Παναγίας στον Αλίκαμπο

Ο άγιος Μάμας αποτέλεσε τον προστάτη των ζώων και των βοσκών για την ορθοδοξία. Η συμπερίληψη του στον ναό υποδηλώνει τον κτηνοτροφικό χαρακτήρα του οικισμού με τον οποίον συνδεόταν ο ναός.

: Παναγία Αλίκαμπος. Ο άγιος Μάμας. Με το αριστερό του χέρι κρατά μία κατσίκα (πηγή: Ευάγγελος Παπαθανασίου)

Από τον 15ο αιώνα και μετά, καθώς έως τότε η αστάθεια λόγω της προσπάθειας επιβολής της Γαληνοτάτης ήταν ιδιαίτερα αισθητή, η κεντρική διοίκηση προχωρά σε σημαντικά έργα για την οργάνωση της αγροτικής παραγωγής. Ο νερόμυλος «των Καλογέρων» στον Στύλο, ένα μεγάλο έργο, κατασκευάστηκε τον 15ο αιώνα και χρησιμοποιήθηκε για την άλεση κυρίως των σιτηρών.

Η Αγροτική Ζωή στον Νερόμυλο των Καλογέρων στον Στύλο

Ιδιοκτησία της ισχυρής μονής του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου της Πάτμου, το μετόχι του Στύλου αποτελούσε σιτοβολώνα της μονής ήδη από την μεσοβυζαντινή περίοδο, όταν καταγράφονται αποστολές σημαντικών ποσοτήτων σιτηρών προς την μονή.

Πλήθος νερόμυλων κατασκευάστηκε στην περιοχή του Αποκόρωνα δίπλα στα ποτάμια. Ο νερόμυλος στις Καλύβες, με πρώτη κατασκευαστική φάση στην ύστερη Βενετοκρατία, αποτελούσε εξαιρετικής σημασίας έργο για την τοπική καλλιέργεια και παραγωγή, εξυπηρετώντας ανάγκες άλεσης πρώτων υλών (σιτηρά, ελιά). Έργα όπως τα πηγάδια στο Γαβαλοχώρι και στο Παλαιλώνι της εποχής της Βενετοκρατίας αποκαλύπτουν τη σημασία της περιοχής για την ανάπτυξη μια οργανωμένης κοινωνίας με υψηλό βιοτικό επίπεδο και ποιότητα ζωής.

Η Αγροτική Ζωή στα Πηγάδια Βενετοκρατίας στο Παλαιλώνι

: Πηγάδια Παλαιλώνι. Τοπογραφικό σχέδιο όπου διακρίνεται η διασπορά των πηγαδιών (πηγή: ΥΠ.ΠΟ., ΕΦ.Α.ΧΑ.).

Στα τέλη του 16ου και στο πρώτο μισό του 17ου αι. ο μοναχικός βίος αναπτύσσεται έντονα και παράλληλα ιδρύονται νέες μονές ή ανακαινίζονται οι υφιστάμενες. Συγκεριμένα στο Νομό Χανίων, σημαντικές μοναστικές κοινότητες αναπτύχθηκαν αποκτώντας μεγάλη κτηματική περιουσία με βασικό στόχο την αγροτική και κτηνοτροφική εκμετάλλευση. Ταυτόχρονα, μοναστικά κέντρα όπως η Μεγ. Λαύρα, η μονή Σινά και η μονή της Πάτμου, ανέπτυξαν μεταξύ άλλων δραστηριότητες σχετιζόμενες με την ελιά. Τα μετόχια των ορεινών περιοχών ασχολούνταν κυρίως με την κτηνοτροφία, την παραγωγή τυροκομικών προϊόντων και αυτά των κάμπων με την αμπελουργία, την καλλιέργεια δημητριακών και της ελιάς. Δίπλα στην μονή του Αγίου Γεωργίου στο Καρύδι εντοπίζεται έπαυλη της περιόδου της Βενετοκρατίας με ελαιοτριβείο.

Η Αγροτική Ζωή στην Ιερά μονή Αγίου Γεωργίου Καρύδι

Στην εκκλησιαστική απογραφή των ορθοδόξων ναών και μονών του 1637 σώζεται η αναφορά στον «ευγενέστατο κύριο Vizzamano», ο οποίος θα πρέπει να ήταν ο ιδιοκτήτης του συγκροτήματος. Το συνεχόμενο με την βίλα ελαιουργείο διασαφηνίζει και τον χαρακτήρα του χωριού ως φέουδου βενετού ευγενούς, ο οποίος διέθετε οίκημα με βιοτεχνικό χώρο εντός του οικισμού για την εκμετάλλευση της ελαιοπαραγωγής από το περιβάλλον αγρόκτημα. Η σημερινή μονή του αγίου Γεωργίου αποτέλεσε αρχικά μετόχι της μονής της αγίας Τριάδας των Τζαγκαρόλων. Με την σταδιακή αύξηση της ελαιοπαραγωγής στο μετόχι κατασκευάστηκε ένα επιπλέον ελαιοτριβείο, υποδεικνύοντας την σημασία του αποκορωνιώτικου μετοχιού για την πλούσια μονή της αγίας Τριάδας των Τζαγκαρόλων.

: Βενετική έπαυλη. Ιερά μονή αγίου Γεωργίου Καρύδι. Το ελαιοτριβείο (πηγή: Αρχείο Μιχάλη Ανδριανάκη).

: Ιερά μονή αγίου Γεωργίου Καρύδι. Το ελαιοτριβείο των νεότερων χρόνων. Άποψη από τα Δ. (πηγή: Αρχείο Μιχάλη Ανδριανάκη).

Αντιπροσωπευτικό δείγμα βιοτεχνικής παραγωγής αποτελεί το συγκρότημα στο Νιό χωριό με πρώτη κατασκευαστική φάση στην ύστερη Βενετοκρατία και διάρκεια χρήσης έως τους Οθωμανικούς χρόνους. Το συγκρότημα αποτελούσε ιδιοκτησία ευκατάστατων γαιοκτημόνων της περιοχής.

Η Αγροτική Ζωή στo Βενετοτουρκικό συγκρότημα στο Νιο χωριό

Οι εγκαταστάσεις επεξεργασίας και παραγωγής ελαιολάδου στο Νιό χωριό αποτελούν ένα αξιόλογο παράδειγμα από την περίοδο της ιδιαίτερης ανάπτυξης της ελαιοκαλλιέργειας στην Κρήτη, όταν το λάδι απέκτησε πρωτεύοντα ρόλο στην εγχώρια παραγωγή και κατασκευάστηκαν νέα ελαιοτριβεία ή προσαρμόστηκαν επιπλέον χώροι στα ήδη υπάρχοντα.

: Βενετοτουρκικό συγκρότημα Νιο Χωριό. (πηγή: Μαριάννα Αγγελάκη).

Σημαντικά μνημεία από την περίοδο της Βενετοκρατίας σώζονται στο χωριό Γαβαλοχώρι. Πλήθος οικιών ευκατάστατων οικογενειών από την περίοδο της Βενετοκρατίας μέχρι τους νεότερους χρόνους υποδεικνύει την ευρωστία του οικισμού διαχρονικά. Χαρακτηριστικό δείγμα της τοπικής αρχιτεκτονικής αποτελεί το κτήριο όπου στεγάζεται το Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο. Τμήμα του είχε κατασκευαστεί κατά την Βενετοκρατία και ο όροφος στους Οθωμανικούς χρόνους.

Η Αγροτική Ζωή στo Λαογραφικό Μουσείο στο Γαβαλοχώρι

Τόσο το ίδιο το κτήριο όσο και πολλά από τα εκθέματά του, εκφράζουν την τοπική κοινωνία και αντικατοπτρίζουν τον τρόπο ζωής ο οποίος ήταν άρρηκτα συνδεδεμένος με την αγροτική καλλιέργεια και την κτηνοτροφία.

: Ιστορικό και Λαογραφικό μουσείο Γαβαλοχώρι. Η κάτοψη όπου διακρίνονται οι χώροι φιλοξενίας των οικοτεχνικών δραστηριοτήτων (πηγή: ΥΠ.ΠΟ., ΕΦ.Α.ΧΑ.).

Στο κέντρο του χωριού βρίσκεται και το προβιομηχανικό ελαιουργείο στο οποίο σώζονται μηχανισμοί άλεσης από διαφορετικές περιόδους, γεγονός που αποτυπώνει την σπουδαιότητα της ελαιοπαραγωγής για τον πλούτο του χωριού.

Η Αγροτική Ζωή στo Προβιομηχανικό βενετικό ελαιοτριβείο στο Γαβαλοχώρι

: Ελαιοτριβείο Γαβαλοχώρι. Διακρίνονται οι χώροι στέγασης των αλεστικών μηχανισμών (πηγή: Μαριάννα Αγγελάκη).

Συντάκτρια: Σόνια Κωνσταντινίδου

Fun fact

Στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα, οι κάτοικοι του Γαβαλοχωρίου γιόρταζαν την ονομαστική εορτή του Αγίου Γεωργίου κάτω από τα πλατάνια, στα Ενετικά Πηγάδια. Κάθε χρόνο στις 3 Νοεμβρίου, ανοίγονταν τα βαρέλια του κρασιού, που είχαν ετοιμάσει οι ντόπιοι, και γινόταν η δοκιμή του. Λόγω αυτής της παράδοσης, ο Άγιος Γεώργιος συχνά αποκαλείται «Άγιος Γεώργιος ο Μεθυστής». Σύμφωνα με το έθιμο, η πρώτη κανάτα από το νέο κρασί έπρεπε να χυθεί σε ένα από τα πηγάδια. Πολλές από αυτές τις κανάτες εκτίθενται τώρα στο Λαογραφικό Μουσείο Γαβαλοχωρίου.