Ιερά Μονή Παναγίας στο Καρύδι

Η μικρή μονή βρίσκεται μεταξύ των χωριών Βάμου και Βρυσών, κοντά στο χωριό Καρύδι Καρτσοματάδω (Caridi Charcomita ή Charcomatadho), όπου υπήρχε παλαιότερος μη σωζόμενος οικισμός που αναφέρεται στις πηγές.

Από το συγκρότημα της μονής σώζεται ο απλός, μονόχωρος καμαροσκέπαστος ναός που χρονολογείται στο τέλος του 13ου αι. Περιμετρικά του ναού διακρίνονται τα ερείπια των κτισμάτων του μοναστηριού.

Στο ιερό του ναού σώθηκε κτητορική επιγραφή του έτους 1290, χρονολογία κατασκευής και τοιχογράφησης του ναού. Η επιγραφή αναφέρει ως κτήτορα των Λέοντα Αβράμη. Σώζεται τοιχογραφικός διάκοσμος με ενδιαφέρουσες απεικονίσεις κολασμένων.

Σε μεταγενέστερη περίοδο, ο ναός υπήρξε καθολικό μικρής μονής, από την οποία σώζονται τα ερείπια της νοτιοδυτικής πτέρυγας. Στα τέλη της Βενετοκρατίας, όπως φαίνεται από τα αρχιτεκτονικά στοιχεία, κτίστηκε στη βόρεια πλευρά διώροφο κτήριο, πιθανώς ηγουμενείο.
Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του ναού σώζεται σε μέτρια και σποραδικά αποσπασματική κατάσταση. Ανήκει σε ένα ενιαίο στρώμα, παρότι ανιχνεύεται η πιθανή συνεργασία τριών ζωγράφων, οι οποίοι διακόσμησαν διαφορετικά τμήματα του ναού.

Οι ζωγράφοι ακολουθούν τις τεχνοτροπικές τάσεις που είχαν απήχηση στο νησί κατά την πρώιμη Βενετοκρατία, όταν αναπαράγονται τα πρότυπα της Υστεροκομνήνειας περιόδου. Το εικονογραφικό πρόγραμμα είναι το τυπικό σε μονόχωρους ναούς της εποχής, με την Πλατυτέρα στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας, μετωπικούς ιεράρχες στον ημικύλινδρο, την Ανάληψη στην καμάρα, σκηνές από τον ευαγγελικό κύκλο στην ανώτερη ζώνη και ολόσωμους αγίους στην κατώτερη. Ενδιαφέρον εντοπίζεται σε επίπεδο εικονογραφίας, καθώς οι καλλιτέχνες αποτυπώνουν τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες της εποχής τους. Μαρτυρία των συνθηκών της εποχής αποτελεί η παράσταση των κολασμένων της Δευτέρας Παρουσίας, καθώς και η απεικόνιση της Δρακοντοκτονίας, με τον άγιο Γεώργιο να κρατά ασπίδα με αετό και να φονεύει στρατιώτη με δυτική ενδυμασία.

: Ναός Παναγίας, Καρύδι. Ο ναός και τα ερείπια της μονής. Άποψη από τα ΝΔ. (πηγή: Σωτήρης Ζαπαντιώτης).

: Ναός Παναγίας, Καρύδι. Ο ναός και τα ερείπια της μονής. Άποψη από τα ΝΑ. (πηγή: Σωτήρης Ζαπαντιώτης).

: Ναός Παναγίας, Καρύδι. Λείψανα τοιχογραφικού διακόσμου από την αψίδα. (πηγή: ΥΠ.ΠΟ., ΕΦ.Α.ΧΑ.).

H Ιερά Μονή Παναγίας στο Καρύδι στη Διαδρομή της Διαχρονίας

H Διαδρομή της Διαχρονίας

H Ιερά Μονή Παναγίας στο Καρύδι στη Διαδρομή της Αγροτικής Ζωής

Η συμπερίληψη της παράστασης των κολασμένων στο εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού υποδεικνύει την διαχείριση των «κολάσιμων» δραστηριοτήτων εντός της ορθόδοξης κοινότητας, πιθανόν μέσω της καθοδήγησης της ακέφαλης κρητικής Εκκλησίας, παρακάμπτοντας το επίσημο δικαιικό σύστημα της Βενετίας.

H Διαδρομή της Αγροτικής Ζωής

: Παναγία Καρύδι. Ο παραυλακιστής και ο παραθεριστής. Διακρίνεται το δρεπάνι μπροστά από το στέρνο του παραυλακιστή, ενώ το άροτρο έχει διεισδύσει στα πισινά του παραθεριστή, όπως συνηθίζεται στης κρητικές παραστάσεις του θέματος, (πηγή: ΥΠ.ΠΟ., ΕΦ.Α.ΧΑ.).

: Παναγία Καρύδι. Ο ζωοκλέφτης. Η μορφή είναι γυμνή και έχει τα χέρια δεμένα πίσω από την πλάτη. Στους ώμους του διακρίνονται τα κλοπιμαία, μία κατσίκα. (πηγή: ΥΠ.ΠΟ., ΕΦ.Α.ΧΑ.).

H Ιερά Μονή Παναγίας στο Καρύδι στη Διαδρομή της Ζωής και του Θανάτου

Η ετυμηγορία της ζυγαριάς έστελνε τους πιστούς στον Παράδεισο ή την Κόλαση, ορίζοντας το πλαίσιο χρηστής ζωής για τους χριστιανούς.

H Διαδρομή της Ζωής και του Θανάτου

: Παναγία, Καρύδι. Ο άγγελος της ψυχοστασίας. Διακρίνεται η ζυγαριά που ζυγίζονται οι αμαρτίες των ψυχών. (πηγή: ΥΠ.ΠΟ., ΕΦ.Α.ΧΑ.).

H Ιερά Μονή Παναγίας στο Καρύδι στη Διαδρομή της Βυζαντινής Τέχνης

Οι αμαρτωλές γυναίκες έχουν απεικονιστεί σε ξεχωριστό διάχωρο από τους αμαρτωλούς άνδρες, αποδίδοντας την αντίληψη για τον δυισμό των φύλων κατά την περίοδο αλλά και τις διαφορετικές δραστηριότητες που θα μπορούσαν να οδηγήσουν στην κόλαση το κάθε φύλο. Όλες οι μορφές αποδίδονται σε κόκκινο φόντο καθώς κατακαίγονται από τις πύρινες γλώσσες της κόλασης. Οι αμαρτωλές γυναίκες οδηγούνται στην κόλαση συχνότερα για σεξουαλικά «εγκλήματα» (λινκ: Παναγία Καρύδι, ζωή- θάνατος), όπως η πορνεία και η μαστροπεία, αλλά και για συμπεριφορές που εκπορεύονται από την γυναικεία φύση τους. Η μεσαιωνική αντίληψη της φυσικής σύνδεσης της γυναίκας με την αμαρτία εντοπίζεται στην απεικόνιση φιδιού να απειλεί το όργανο της αμαρτίας κάθε φορά (το στόμα της ανακατώστρας, το στήθος εκείνης που δεν θηλάζει). Το φίδι συμβολίζει την αδιάκοπη σύνδεση της γυναίκας με το προπατορικό αμάρτημα. Η απόδοση του φιδιού ως αλληγορίας της γυναικείας φύσης στον ναό διακρίνεται από το γεγονός ότι τα αμαρτήματα που σχετίζονται με απάτες κατά την εργασία των γυναικών αλλά και με απάτες και εγκλήματα που τελεί το ανδρικό φύλο δεν περιλαμβάνουν την απεικόνιση φιδιού. Αντίθετα στις περιπτώσεις αυτές εικονίζεται το μέσο με το οποίο πραγματοποιήθηκε ένα έγκλημα ή μία απάτη. Έτσι στην περίπτωση του φονιά εικονίζεται μαχαίρι και στην περίπτωση της υφάντρας, υφαντικά βάρη. Ωστόσο η δραστηριότητα που κατέληγε και για τα δύο φύλα στο μαρτύριο με το φίδι ήταν η σεξουαλική. Φίδι αποδίδεται να τρώει τα γεννητικά όργανα του πόρνου, ο οποίος πιθανόν έπεσε θύμα της γυναίκας μαστροπού (της μαβληστρέας), η οποία επίσης εικονίζεται με ένα φίδι να της κατατρώει το στόμα, το όργανο της αμαρτωλής της εργασίας. Μαστροπός δεν συναπεικονίζεται στην κόλαση των ανδρών.
Η σύνδεση της ενοχής με το προπατορικό αμάρτημα αντικατοπτρίζεται και στην γύμνια των μορφών, που δεν είναι πια σε θέση να κρύψουν.
Πέραν των αντιλήψεων για το φύλο που αποτυπώνεται στις παραστάσεις διακρίνονται και στοιχεία που αφορούν στις εργασίες και στην αγροτική ζωή.

H Διαδρομή της Βυζαντινής Τέχνης

: Παναγία, Καρύδι. Λεπτομέρεια κολασμένων γυναικών. Η ανυφαντού και η πόρνη. (πηγή: ΥΠ.ΠΟ., ΕΦ.Α.ΧΑ.).

: Παναγία, Καρύδι. Η ψυχοστασία και οι κολασμένοι άνδρες. (πηγή: ΥΠ.ΠΟ., ΕΦ.Α.ΧΑ.).

Οικισµός Καρύδι

Η μονή βρίσκεται ανάμεσα στα χωριά Βάμος και Βρύσες Αποκορώνου στο σηµείο που ήταν χτισµένος ο ενετικός οικισµός Καρύδι Αγίου Γεωργίου και σε απόσταση 2 χλμ. ανατολικά του Βάμου, σε υψόμετρο περίπου 190μ.