Ιερός Ναός Αγίου Νικολάου στα Κυριακοσέλλια

Ο ναός του αγίου Νικολάου βρίσκεται μεταξύ των χωριών Σαμωνά και Κυριακοσελίων εντός κοιλάδας που περιβάλλεται από χαμηλούς λόφους, στις υπώρειες των Λευκών ορέων. Είναι κτισμένος στον τύπο του σταυροειδή εγγεγραμμένου εξωτερικά ενώ εσωτερικά έχει την μορφή του απλού μονόχωρου με τρούλο. Η μορφή που σώζεται σήμερα οφείλεται σε τέσσερεις οικοδομικές φάσεις, ενώ ο ναός έχει αποκατασταθεί. Ο ναός φέρει τοιχογραφικό διάκοσμος εξαιρετικής ποιότητας που χρονολογείται γύρω στα 1230.
Η ανακαίνιση και τοιχογράφηση του ναού έχουν συνδεθεί με την επανάσταση των δύο Συβρίτων που έλαβε χώρα στην περιοχή. Οι τοπικοί αριστοκράτες χρησιμοποίησαν το υπερκείμενο φρούριο ως έδρα των επαναστατικών τους ενεργειών εναντίον των Βενετών. Ο αυτοκράτορας της Νίκαιας Ιωάννης Γ΄Δούκας Βατάτζης (1193-1254) απέστειλε δυνάμεις να συνδράμουν την επανάσταση. Η ανακαίνιση του ναού συνδέθηκε με την παρουσία του νικαϊκού στόλου στο νησί και αντιπροσωπεύει την τέχνη της αυτοκρατορίας της Νίκαιας.

: Ιερός Ναός Αγίου Νικολάου στα Κυριακοσέλλια. (πηγή: Σωτήρης Ζαπαντιώτης).

: Άγιος Νικόλαος, Κυριακοσέλια. Ο ναός. Άποψη από τα ΒΑ. (πηγή: ΥΠ.ΠΟ., ΕΦ.Α.ΧΑ.).

: Άγιος Νικόλαος, Κυριακοσέλια. Ο ναός. Άποψη από τα ΝΑ. Διακρίνεται η κεντρική αψίδα του ναού. (πηγή: ΥΠ.ΠΟ., ΕΦ.Α.ΧΑ.).

: Άγιος Νικόλαος, Κυριακοσέλια. Νάρθηκας. Δυτική όψη. (πηγή: ΥΠ.ΠΟ., ΕΦ.Α.ΧΑ.).

: Άγιος Νικόλαος, Κυριακοσέλια. Άποψη του τοιχογραφικού διακόσμου. Άποψη από τα Δ. (πηγή: ΥΠ.ΠΟ., ΕΦ.Α.ΧΑ.).

Το αρχικό οικοδόμημα χρονολογείται στον 10ο -11ο αι. Επρόκειτο αρχικά για μονόχωρο ναό με τρούλο ή τρουλοκαμάρα. Στο πλαίσιο της ανακαίνισης που έλαβε χώρα γύρω στα 1230 ο κυρίως ναός ανακατασκευαστηκε σύμφωνα με την σημερινή κάτοψη. Η βόρεια θύρα καθώς και τα παράθυρα των πλαϊνών τοίχων ανήκουν σε φάση της οθωμανικής περιόδου. Στις αρχές του 20ου αι. προστέθηκε ο νάρθηκας στα ανατολικά.
Στον ναό σώζονται τέσσερις πλήρεις εικονογραφικοί κύκλοι, ο λειτουργικός κύκλος που κοσμεί το ιερό, ο κύκλος της ζωής της Παναγίας στο ανώτερο τμήμα των τοίχων του ιερού, ο κύκλος της ζωής του Χριστού στο ανώτερο τμήμα των τοίχων του κυρίως ναούς και ο κύκλος του βίου του αγίου Νικολάου που καταλαμβάνει την μεσαία τοιχογραφική ζώνη. Άνδρες μοναχοί τοποθετούνται στο κατώτερο τμήμα των τοίχων. Πολλοί από αυτούς κρατούν ανεπτυγμένα ειλητά με προτροπές για τις αρετές που πρέπει να έχει στην ζωή του ένας μοναχός. Το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού αποτυπώνει την ιδεολογία της άρχουσας τάξης της περιόδου.

O Ιερός Ναός Αγίου Νικολάου στα Κυριακοσέλλια στη Διαδρομή της Διαχρονίας

H Διαδρομή της Διαχρονίας

O Ιερός Ναός Αγίου Νικολάου στα Κυριακοσέλλια στη Διαδρομή του Νερού

Οι πλήρεις εικονογραφικοί κύκλοι του ναού, γεγονός σπάνιο, χρονολογούνται τον 13ο αιώνα, σε κτήριο κατασκευασμένο κατά τους 10ο -11ο αι.

H Διαδρομή του Νερού

: Άγιος Νικόλαος Κυριακοσέλια. Η Βάπτιση του Χριστού (πηγή: ΥΠ.ΠΟ., ΕΦ.Α.ΧΑ.)

: Άγιος Νικόλαος Κυριακοσέλια. Η θεραπεία του τυφλού. Διακρίνεται ο νεαρός τυφλός που πλένει τα μάτια του, μετά από την θεραπεία του από τον Χριστό (πηγή: Μαρία Ανδριανάκη).

O Ιερός Ναός Αγίου Νικολάου στα Κυριακοσέλλια στη Διαδρομή της Ζωής και του Θανάτου

Ο κύκλος της ζωής ξεκινάει με την σύλληψη, την χαρμόσυνη αναγγελία της εγκυμοσύνης της Μαρίας, που εικονογραφικά αποτυπώνεται με την σκηνή του Ευαγγελισμού. Σε πρώτο επίπεδο εικονίζεται αγγείο με λουλούδια, υποδηλώνοντας την άνθιση της φύσης, την άνοιξη, στην αρχή της οποίας γιορτάζεται και ο Ευαγγελισμός της Παναγίας (25η Μαρτίου). Στην συνέχεια στον νότιο τοίχο τοποθετούνται οι παραστάσεις που αφορούν στην ζωή. Η Γέννηση του Χριστού, η Βάπτισή του, η Γέννηση του αγίου Νικολάου και η επίσκεψη του στον δάσκαλο. Ταυτόχρονα εξέχουσες σκηνές εικονογραφούν τον θάνατο. Πρόκειται για τον Επιτάφιο θρήνο, όπου η Παναγία θρηνεί πάνω από το άψυχο σώμα του γιου της. Στις νεκρικές παραστάσεις συγκαταλέγεται και η Κοίμηση του αγίου Νικολάου, όπου θρηνωδός έχει σκύψει πάνω από το νεκρό σώμα του επισκόπου. Ωστόσο οι σκηνές που αποδίδουν την κεντρική ιδέα της χριστιανικής πίστης είναι οι πέντε παραστάσεις που εικονογραφούν την Ανάσταση. Πρόκειται για την Κάθοδο στον Άδη, που ο Χριστός συντρίβει τις πύλες του Άδη και ανασύρει σημαίνοντες νεκρούς, για την σκηνή του Λίθου που η Παναγία μαζί με συντρόφισσες της επισκέπτεται το μνήμα του γιου της, για την απεικόνιση του Χαίρεται των Μυροφόρων, όταν οι γυναίκες συναντούν στον δρόμο τον αναστημένο Χριστό, για την παράσταση της Ψηλάφησης, όπου ο Θωμάς ψηλαφεί τις πληγές του Χριστού για να διαπιστώσει την Ανάσταση, αλλά και για την σπάνια παράσταση της επίσκεψης του Πέτρου στο άδειο μνήμα του δασκάλου του. Οι σκηνές της Ανάστασης αποτυπώνουν την χριστιανική αντίληψη της κυκλικότητας της φύσης, μέσω της νίκης της ζωής απέναντι στον θάνατο, δηλαδή της Ανάστασης.

H Διαδρομή της Ζωής και του Θανάτου

: Άγιος Νικόλαος Κυριακοσέλια. Η Παναγία από την παράσταση του Ευαγγελισμού. (πηγή: Μαρία Ανδριανάκη).

: Άγιος Νικόλαος Κυριακοσέλια. Ο Λίθος (η Ανάσταση). Στην σκηνή διακρίνεται ο άγγελος που δείχνει στον όμιλο των γυναικών τα εξαρτύματα της ταφής με τον νεκρό απόντα. (πηγή: ΥΠ.ΠΟ., ΕΦ.Α.ΧΑ.).

O Ιερός Ναός Αγίου Νικολάου στα Κυριακοσέλλια στη Διαδρομή της Βυζαντινής τέχνης

Σώζεται το μεγαλύτερο τμήμα του τοιχογραφικού διακόσμου, αποτελώντας ένα από τα πληρέστερα σωζόμενα εικονογραφικά προγράμματα από το νησί.
Ανάμεσα στις παραστάσεις ξεχωρίζει η σκηνή της Ανάληψης που κοσμεί την ανατολική καμάρα. Πρόκειται για μία πολυπρόσωπη παράσταση, όπου οι μορφές διατάσσονται άνετα στον χώρο, με έντονες κινήσεις που αποτυπώνονται στον ανεμισμό των ενδυμάτων τους. Το απόκοσμο περιβάλλον της θεοφάνεις δηλώνεται από την κίνηση των ελαιοδένδρων, που εικονίζονται σαν να ταρακουνιούνται από ανεμοθύελλα και από τις έντονα συνεστραμμένες στάσεις των εικονιζομένων μορφών που αποτυπώνουν την ταραχή που βιώνουν. Οι μορφές είναι στραμμένες προς τον αναλαμβανόμενο Χριστό, που εικονίζεται ολόφωτος εντός δόξας που κουβαλούν άγγελοι.
Μία επιπλέον μορφή που ξεχωρίζει είναι ο Νικόλαος Στουδίτης, που εικονίζεται στο δυτικό μέτωπο του βορειοανατολικού πεσσού του τρούλου. Ο Νικόλαος ήταν ηγούμενος της ιστορικής μονής Στουδίου στην Κωνσταντινούπολη την περίοδο της εικονομαχίας. Φανατικός εικονολάτρης ο ίδιος, αγωνίστηκε υπέρ της λατρείας των εικόνων. Ο Νικόλαος είχε καταγωγή από την γειτονική Κυδωνία (Χανιά) και έζησε την περίοδο κατάληψης της Κρήτης από τους Άραβες. Η συμπερίληψη της μορφής του την περίοδο που η τοπική κοινότητα είχε επαναστατήσει απέναντι στους νεοαφιχθέντες Βενετούς αποτελεί αναφορά στους αγώνες διακεκριμένων εκκλησιαστικών μορφών από το νησί υπέρ του δόγματος της ορθοδοξίας και της ορθόδοξης Εκκλησίας, που εκείνη την εποχή βρισκόταν υπό διωγμό από την καθολική Εκκλησία.
Δύο σκηνές διακρίνονται επίσης για την σπανιότητά τους˙Πρόκειται για την σκηνή του Σχολείου του Χριστού που εικονίζεται στην β΄τοιχογραφική ζώνη πάνω από το βόρειο παράθυρο του ναού. Στην παράσταση εικονίζεται ο νεαρός Χριστός να σύρεται από την μάνα του προς τον ένθρονο διδάσκαλο. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η επιγραφή της παράστασης, όπου αναφέρει: ΔΕΒΡΟΠΗῩ|ΤΑΟΥΡΑΝΟΥ|ΚΕΓΙCΕΝΤΟΔΗ|ΔΑΣΚΑΛΩ (δέβρο πηυτά ουρανού και γις ενα τω δηδασκάλω), που σημαίνει «Εμπρός, εσύ που έφτιαξες τον ουρανό και την γη στον δάσκαλο». Ο παράδοξος χαρακτήρας της επιγραφής καθώς και η ασυνήθιστη, σχεδόν γελοιογραφική απόδοση του αντιδραστικού νεαρού Χριστού προσδίδουν χιουμοριστικά στοιχεία στην σκηνή. Η τολμηρότητα της σκηνής, τα χιουμοριστικά στοιχεία, αλλά και το περιεχόμενο της παράστασης που προβάλει ουσιαστικά την διδασκαλία ως ανώτερη ακόμη και του ποιητή του ουρανού και της γης αποτυπώνουν το ιδεολογικό κλίμα μελών της ανώτερης τάξης και υποδεικνύουν το ανανεωτικό κλίμα που επικράτησε στον πνευματικό κόσμο μετά την Δ΄Σταυροφορία.

Η Διαδρομή της Βυζαντινής τέχνης

: Ο άγιος Νικόλαος ο Στουδίτης. Δυτικό μέτωπο, βορειοανατολικος πεσσός του τρούλου, τρίτη τοιχογραφική ζώνη.

: Η Ανάληψη. Ανατολική καμάρα, βόρειο ημιχώριο.

: Το σχολείο του Χριστού. Νότιο μέτωπο, βόρεια κεραία, δεύτερη τοιχογραφική ζώνη.

Οικισμός Κυριακοσελλίων

Τα Κυριακοσέλλια απέχουν 31 χιλιόμετρα από τα Χανιά και είναι κτισμένα σε υψόμετρο 360 μέτρων.