Ιερός Ναός Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στο Στύλο
Ναός Αγίου Νικολάου στα Κυριακοσέλλια
Παλαιοχριστιανική Βασιλική στην Αλμυρίδα
Ιερά Μονή Παναγίας στο Καρύδι
Ιερός Ναός Αγίου Νικολάου στη Μάζα
Ιερός Ναός Παναγίας στον Αλίκαμπο
Ιερός Ναός Αγίου Γεωργίου στον Κουρνά
Η διαδρομή της Βυζαντινής Τέχνης
Το νησί της Κρήτης αποτελεί μία πλούσια πινακοθήκη με έργα βυζαντινής τέχνης, που χρονολογούνται από τα μέσα του 5ου αι. κ.ε. Αντιπροσωπευτικά δείγματα των τάσεων κάθε εποχής, που αντανακλούν τις καλλιτεχνικές τάσεις της πρωτεύουσας της βυζαντινής αυτοκρατορίας, Κωνσταντινούπολης, εντοπίζονται διάσπαρτα στην ύπαιθρο του νησιού.
Τα μνημεία που έφτασαν στις μέρες μας αποτελούν ένα τυχαίο δείγμα, καθώς σεισμοί, φυσικές καταστροφές και ο ανθρωπογενής παράγοντας προκάλεσαν μεγάλες απώλειες στο μνημειακό απόθεμα του νησιού. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι δεν σώθηκε μνημειακή ζωγραφική από την σημαντικότερη πόλη του νησιού, τον Χάνδακα (Ηράκλειο) από την βυζαντινή περίοδο. Έτσι η σημασία των μαρτυριών από την κρητική ύπαιθρο είναι μεγάλης σημασίας, διότι σκιαγραφεί αδρά το κοινωνικό, οικονομικό και καλλιτεχνικό περιβάλλον της βυζαντινής Κρήτης.
Η περιοχή του Αποκόρωνα αποτέλεσε μία ιδιαίτερα σημαντική περιοχή ήδη από τους προϊστορικούς χρόνους λόγω της γειτνίασης με τον λιμένα της Σούδας, του αναγλύφου που διαμόρφωνε φυσικά οχυρές θέσεις, της γόνιμης ενδοχώρας και των φυσικών πηγών νερού.
Από την παλαιοχριστιανική περίοδο σώζεται από την περιοχή του Αποκόρωνα ένα σημαντικό καλλιτεχνικό σύνολο. Πρόκειται για τα επιδαπέδια ψηφιδωτά της παλαιοχριστιανικής βασιλικής στην Αλμυρίδα.
Η Βυζαντινή τέχνη στη βασιλική στην Αλμυρίδα
Το ιερό βήμα, το μεσαίο κλίτος ο νάρθηκας και ο εξωνάρθηκας καλύπτονται από ψηφιδωτό δάπεδο με πλούσια θεματολογία. Πρόκειται για γεωμετρικά και φυτικά θέματα. Διακρίνονται διάχωρα με διάκοσμο από ψάρια, σταυρούς, τεμνόμενους κύκλους και ημικύκλια, φτερά παγωνιών και πυροστρόβιλους, τεμνόμενα και συμπλεκόμενα γεωμετρικά σχήματα που συνδέονται με κόμβους, με ρόδακες και σταυρούς, ημισελινοηδεή σχέδια σε σταυρική διάταξη κ.α. Συρικοί τροχοί περιβάλλουν τις ταινίες των διαχώρων. Ξεχωρίζει διάλιθος σταυρός, η άνω απόληξη του οποίου καμπυλώνεται σε κεφαλαίο Ρ, εικονογραφώντας το χριστόγραμμα, ενώ από τις πλάγιες κεραίες του σταυρού κρέμονται τα γράμματα που μαρτυρούν την αποκάλυψη, Α και Ω.
Η τέχνη των ψηφιδωτών δαπέδων είναι υψηλής ποιότητας και έχει συνδεθεί με τα εργαστήρια της Αθήνας και του Άργους.
Ο σημαντικός ψηφιδωτός αλλά και γλυπτός διάκοσμος του ευμεγέθους ναού μαρτυρά την ύπαρξη εύρωστης κοινότητας στην παράλια θέση της Αλμυρίδας.
Στην περιοχή του Αποκόρωνα σώζεται επίσης σημαντική βυζαντινή ζωγραφική από τον 12ο αι. και την περίοδο της πρώιμης Βενετοκρατίας (13ος- 14ος αι.). Την περίοδο αυτή έχει αποκρυσταλλωθεί το εικονογραφικό πρόγραμμα των εκκλησιών. Ο βυζαντινός ναός αποτελεί πλέον ένα σύνθετο έργο το οποίο εκφράζει την κοσμολογία των κατοίκων της ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ενώ ο σχεδιασμός του ακολουθεί τις πολύπλοκες ανάγκες της θείας λειτουργίας. Πρόκειται για ένα σύνθετο πολυαισθητηριακό πρότζεκτ, το οποίο απευθύνεται σε όλες τις αισθήσεις των πιστών όραση, με την μυστηριακή διάχυση του φωτός από τα λιγοστά φωτιστικά ανοίγματα του ναού και τα καντήλια που κρέμονται μπροστά από συγκεκριμένες εικόνες δίνοντας φως σε συγκεκριμένα ιερά πρόσωπα, αφή, μέσω του αγγίγματος των εικόνων που βρίσκονται στα κατώτερα μέρη των τοίχων από τους πιστούς, ακοή, καθώς ο χώρος με τις σύνθετες καμπύλες λειτουργεί σαν ηχείο για τους ψαλμούς της λειτουργίας που μεταβιβάζουν τα ηχοχρώματα της μουσικής της ανατολικής μεσογείου, όσφρηση, μέσω των θυμιαμάτων που καίνε κατά την διάρκεια της λειτουργίας και ποτίζουν τους λίθινους τοίχους των εκκλησιών και γεύση, όταν οι πιστοί γεύονται το σώμα και το αίμα του Χριστού κατά την διάρκεια της θείας κοινωνίας.
Κεντρικό ρόλο τόσο στην κοσμολογία των ανατολικορωμαίων όσο και στον σχεδιασμό των εκκλησιών καταλαμβάνει το φως. Ο τρούλος των ναών που φέρει και τις περισσότερες φωτιστικές θυρίδες συμβολίζει τον ουρανό. Έτσι από τον τρούλο διαχέεται το φως προς τα κατώτερα μέρη του ναού. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι ο τοιχογραφικός διάκοσμος των τρούλων συντίθεται από τον Χριστό Παντοκράτορα, το φως του κόσμου, αγγέλους και προφήτες. Συχνά εικονίζεται στον τρούλο και η Θεοτόκος. Μέσω της αρχιτεκτονικής και της ζωγραφικής αποτυπώνεται η αντίληψη για τον κόσμο: Ιεραρχία, κυκλικότητα του χρόνου, παραδεδομένες αρχές που πρέπει να μείνουν σταθερές.
Στο αμέσως ψηλότερο σημείο του ναού, στην αψίδα, εικονίζεται η Παναγία με το Χριστό βρέφος. Και αυτή, η βασιλομήτωρ, περιβάλλεται από τους φρουρούς της αυλικής ιεραρχίας, τους δύο αρχαγγέλους. Η αψίδα του ναού μέσα στο ιερό συμβολίζει για τον μεσαιωνικό άνθρωπο την κλίμακα που ενώνει τον ουρανό και την γη. Το πρόσωπο που συνδέει τον ορατό με τον μη ορατό κόσμο δεν είναι άλλο από την γυναίκα που φιλοξενεί στην μήτρα της τον θεάνθρωπο, την χώρα του αχωρήτου, την Παναγία.
Στον χώρο του ιερού τοποθετούνται οι σκηνές που αποτυπώνουν την θεία λειτουργία, η Κοινωνία των Αποστόλων, σκηνή που εικονίζει τους Αποστόλους την ώρα που ο Χριστός τους μοιράζει το σώμα και το αίμα του. Το κατώτερο τμήμα των τοίχων κοσμούν οι σημαντικότεροι ιεράρχες την στιγμή που λειτουργούν˙ Πρόκειται για την απεικόνιση της αέναης θείας λειτουργίας. Σε κάθε φυσική θεία λειτουργία οι σημαντικότεροι ιεράρχες είναι παρόντες και συλλειτουργούν με τον εκάστοτε ιεράρχη, συνδέοντας τα γεγονότα με τον κυκλικό, επαναλαμβανόμενο, ατελή χρόνο.
Στα ανώτερα τμήματα των τοίχων των εκκλησιών αναπτύσσεται ο κύκλος της ζωής του Χριστού. Η αφήγηση ακολουθεί την σειρά των ευαγγελίων αλλά και των φυσικό χρόνο της ζωής των ανθρώπων. Γέννηση, βάπτιση, επιτεύγματα στην ζωή, θάνατος, ανάσταση ως υπόσχεση σωτηρίας. Ο χρόνος των ανθρώπων συνιστά ταυτόχρονα τον χρόνο του φυσικού κόσμου. Γέννηση, άνθιση, καρποφορία, μαρασμός, αναγέννηση.
Στην μεσαία τοιχογραφική ζώνη τοποθετούνται οι σκηνές από την ζωή του αγίου στον οποίο αφιερώνεται ο εκάστοτε ναός. Πρόκειται για παραστάσεις που εικονίζουν το ιδιαίτερο ήθος του ήρωα, τα στοιχεία εκείνα που απαντούν σε ανθρώπους που βαδίζουν στον κόσμο της αγιότητας. Ιδιαίτερες δυνάμεις από παιδί, εγκράτεια και τάση προς την δικαιοσύνη του θεού, θαυματοποιία, αμετακίνητη πίστη που οδηγεί σε προσωπικό μαρτύριο, φυσικό θάνατο και συνακολούθως αγιοποίηση.
Στο κατώτερο μέρος των τοίχων εικονίζονται μεμονωμένες μορφές αγίων. Οι άγιοι αποδίδονται σε φυσικό μέγεθος, στο ύψος των ματιών των πιστών, ώστε να μπορούν να τους κοιτούν κατά πρόσωπο. Ωστόσο το βλέμμα των αγίων δεν στρέφεται σε κανέναν ξεχωριστά, αλλά τους κοιτάζει όλους κατά πρόσωπο. Πρόκειται για μορφές ανθρώπων που αναδείχθηκαν για το ήθος και την πιστή τους και αποτελούν το πρότυπο για τον κάθε πιστό. Ωστόσο η λειτουργία τους δεν σταματά εκεί. Οι άγιοι βρίσκονται εκεί και ακούν τις προσευχές των ανθρώπων, έτοιμοι να εκπληρώσουν τα αιτήματα των πιστών, που ζητούν συνεχώς χάρες τάζοντας ανταλλάγματα. Οι μορφές αυτές αποτυπώνουν την θεωρία των εικόνων των ορθοδόξων: Οι άγιοι έχουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και η μορφή τους δεν αλλάζει, διότι απεικονίζονται πραγματικά πρόσωπα που θεωρούνται παρόντα. Σπίτι κάθε αγίου είναι ο κάθε ναός και η κάθε εικόνα του, γι’ αυτό και μπορεί να ακούσει τις προσευχές των πιστών. Η κάθε εικόνα έχει υλική υπόσταση όχι από το ίδιο το αντικείμενο, το κονίαμα και τα χρώματα, αλλά από την παρουσία του ιερού προσώπου. Άλλο ένα στοιχείο της κοσμοθεωρίας του μεσαιωνικού ανατολικορωμαίου γίνεται σαφής: Ο διαχωρισμός του σώματος και της ψυχής.
Τα σύνθετα αυτά προγράμματα αποτυπώνουν επιπλέον τις κατά τόπους και κατά περιόδους σύγχρονες αντιλήψεις, ενώ το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσονται καθιστά κάθε ναό ένα έργο με την ιδιαίτερη ιστορία του.
Στην περιοχή του Αποκόρωνα διατηρούνται δύο από τα σημαντικότερα ζωγραφικά σύνολα της περιοχής επικράτειας της Βυζαντινής ζωγραφικής (Βαλκάνια, Μικρά Ασία, σημερινός ελλαδικός χώρος, Νότια Ιταλία) από την περίοδο πριν την αρχή της Ιταλικής Αναγέννησης, από την λεγόμενη Μεσοβυζαντινή περίοδο (10ος- 1252).
Πρόκειται για τον ναό του αγίου Γεωργίου στον Κουρνά, στον οποίο διατηρείται ζωγραφικός διάκοσμος από τέσσερα στρώματα ζωγραφικής.
Η Βυζαντινή τέχνη στo ναό του αγίου Γεωργίου στον Κουρνά
Ιδιαίτερης σημασίας αποτελεί το Α΄ στρώμα ζωγραφικής που αναπτύσσεται στον χώρο του ιερού της κεντρικής αψίδας και χρονολογείται στα τέλη του 12ου αι. Οι μορφές ακολουθούν την κομνήνεια παράδοση, ωστόσο γίνεται εμφανές το ενδιαφέρον για αύξηση του όγκου των μορφών σε σχέση με τα έργα της προηγούμενης περιόδου. Η τάση για ολοένα και φυσιοκρατικότερες αποδόσεις, που ξεφεύγουν από την αναζήτηση της υπερβατικότητας μέσω της απεικόνισης ιερατικού ύφους μορφών στην τέχνη της ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας αποτελεί μια από τις χαρακτηριστικές πρόδρομικες τάσεις που σταδιακά θα οδηγήσουν στην ιταλική Αναγέννηση.
Από το στρώμα των αρχών του 13ου αι. διακρίνεται η παράσταση της Κοινωνίας των αποστόλων (φωτο), όπου ο Χριστός δίνει στον Πέτρο τον ένζυμο άρτο της ορθόδοξης θείας κοινωνίας και στον Παύλο το κρασί, σύμβολα του σώματος και του αίματος του, όπως μαρτυρούν και οι επιγραφές.
Η ζωγραφική του ναού έχει σχετιστεί με την αριστοκρατική οικογένεια των Μελισσηνών. Η οικογένεια ανήκε στην αριστοκρατία της Κωνσταντινούπολης με ισχυρούς κλάδους κυρίως στην περιοχή της Μικράς Ασίας. Οι Μελισσηνοί, ως πλούσιοι χορηγοί, ήταν σε θέση να μισθώσουν σημαντικούς ζωγράφους για την τοιχογράφηση των ναών τους. Στον Κουρνά οι ζωγράφοι του α’ και του β΄στρώματος θα πρέπει να είχαν έρθει από την Κωνσταντινούπολη, για να εργαστούν στην υπηρεσία των πλούσιων αριστοκρατών.
Η ζωγραφική του ναού αποτελεί ένα έργο κύρους που προβάλλει την κοινωνική θέση των χορηγών του μέσα στην κοινότητα.
Το δεύτερο και εξίσου σημαντικό σύνολο που σώζεται στην επαρχία Αποκορώνου αποτελεί ο ναός του αγίου Νικολάου στα Κυριακοσέλια.
Η Βυζαντινή τέχνη στo ναό του αγίου Νικολάου στα Κυριακοσέλια
Σώζεται το μεγαλύτερο τμήμα του τοιχογραφικού διακόσμου, αποτελώντας ένα από τα πληρέστερα σωζόμενα εικονογραφικά προγράμματα από το νησί.
Ανάμεσα στις παραστάσεις ξεχωρίζει η σκηνή της Ανάληψης που κοσμεί την ανατολική καμάρα. Πρόκειται για μία πολυπρόσωπη παράσταση, όπου οι μορφές διατάσσονται άνετα στον χώρο, με έντονες κινήσεις που αποτυπώνονται στον ανεμισμό των ενδυμάτων τους. Το απόκοσμο περιβάλλον της θεοφάνεις δηλώνεται από την κίνηση των ελαιοδένδρων, που εικονίζονται σαν να ταρακουνιούνται από ανεμοθύελλα και από τις έντονα συνεστραμμένες στάσεις των εικονιζομένων μορφών που αποτυπώνουν την ταραχή που βιώνουν. Οι μορφές είναι στραμμένες προς τον αναλαμβανόμενο Χριστό, που εικονίζεται ολόφωτος εντός δόξας που κουβαλούν άγγελοι.
Μία επιπλέον μορφή που ξεχωρίζει είναι ο Νικόλαος Στουδίτης, που εικονίζεται στο δυτικό μέτωπο του βορειοανατολικού πεσσού του τρούλου. Ο Νικόλαος ήταν ηγούμενος της ιστορικής μονής Στουδίου στην Κωνσταντινούπολη την περίοδο της εικονομαχίας. Φανατικός εικονολάτρης ο ίδιος, αγωνίστηκε υπέρ της λατρείας των εικόνων. Ο Νικόλαος είχε καταγωγή από την γειτονική Κυδωνία (Χανιά) και έζησε την περίοδο κατάληψης της Κρήτης από τους Άραβες. Η συμπερίληψη της μορφής του την περίοδο που η τοπική κοινότητα είχε επαναστατήσει απέναντι στους νεοαφιχθέντες Βενετούς αποτελεί αναφορά στους αγώνες διακεκριμένων εκκλησιαστικών μορφών από το νησί υπέρ του δόγματος της ορθοδοξίας και της ορθόδοξης Εκκλησίας, που εκείνη την εποχή βρισκόταν υπό διωγμό από την καθολική Εκκλησία.
Δύο σκηνές διακρίνονται επίσης για την σπανιότητά τους˙Πρόκειται για την σκηνή του Σχολείου του Χριστού που εικονίζεται στην β΄τοιχογραφική ζώνη πάνω από το βόρειο παράθυρο του ναού. Στην παράσταση εικονίζεται ο νεαρός Χριστός να σύρεται από την μάνα του προς τον ένθρονο διδάσκαλο. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η επιγραφή της παράστασης, όπου αναφέρει: ΔΕΒΡΟΠΗῩ|ΤΑΟΥΡΑΝΟΥ|ΚΕΓΙCΕΝΤΟΔΗ|ΔΑΣΚΑΛΩ (δέβρο πηυτά ουρανού και γις ενα τω δηδασκάλω), που σημαίνει «Εμπρός, εσύ που έφτιαξες τον ουρανό και την γη στον δάσκαλο». Ο παράδοξος χαρακτήρας της επιγραφής καθώς και η ασυνήθιστη, σχεδόν γελοιογραφική απόδοση του αντιδραστικού νεαρού Χριστού προσδίδουν χιουμοριστικά στοιχεία στην σκηνή. Η τολμηρότητα της σκηνής, τα χιουμοριστικά στοιχεία, αλλά και το περιεχόμενο της παράστασης που προβάλει ουσιαστικά την διδασκαλία ως ανώτερη ακόμη και του ποιητή του ουρανού και της γης αποτυπώνουν το ιδεολογικό κλίμα μελών της ανώτερης τάξης και υποδεικνύουν το ανανεωτικό κλίμα που επικράτησε στον πνευματικό κόσμο μετά την Δ΄Σταυροφορία.
Η ζωγραφική του ναού συγκαταλέγεται ανάμεσα στα σημαντικότερα τοιχογραφικά σύνολα που σώζονται από τις αρχές του 13ου αι. στον ευρύτερα μεσογειακό και ευρωπαϊκό χώρο.
Τα δύο μνημεία αυτά αποτελούν σημαντικές μαρτυρίες για την χορηγική δραστηριότητα πριν την επικράτηση των Βενετών, για την εργασία σημαντικών ζωγράφων στο νησί της Κρήτης και για την ύπαρξη αγοράς με εξεζητημένες καλλιτεχνικές προτιμήσεις στην περιοχή του Αποκόρωνα. Τα δύο έργα φιλοτεχνήθηκαν για την ικανοποίηση του γούστου της τοπικής αριστοκρατίας και στόχος τους υπήρξε η «συνομιλία» κυρίως με τους ανθρώπους της τάξης αυτής. Την ίδια στιγμή αποτυπώνουν το ιδεολογικό και κοινωνικό πλαίσιο της ανώτερης τάξης της περιόδου.
Την περίοδο της Βενετοκρατίας απαντούν στο νησί της Κρήτης δύο τάσεις. Η μία τάση εκφράζει τις νέες καλλιτεχνικές αναζητήσεις που εκπορεύονται από την Κωνσταντινούπολη και συνιστούν την λεγόμενη παλαιολόγεια αναγέννηση. Δείγματα της τάσης αυτής δεν σώζονται στην περιοχή του Αποκόρωνα πριν από τον 15ο αι. Αντίθετα σημαντικά τοιχογραφικά σύνολα λαϊκής τέχνης διατηρούνται στην περιοχή. Οι καλλιτεχνικές προτιμήσεις από τα τέλη του 13ου αι. υποδεικνύουν μία στροφή σε παραδεδομένους εικονογραφικούς τύπους και τρόπους απόδοσης. Τα έργα αυτά αποτελούν σημαντικά σύνολα, καθώς μαρτυρούν τις νέες συνθήκες που επικράτησαν στην περιοχή. Στην πλειοψηφία τους οι ναοί είναι μικροί σε μέγεθος, κατασκευασμένοι ως απλές μονόχωρες εκκλησίες με στέγαση με οξυκόρυφη καμάρα. Στον Αποκόρωνα δεν σώζεται κανένας τρουλαίος ναός από την περίοδο. Έτσι το εικονογραφικό πρόγραμμα προσαρμόζεται στους διαθέσιμους χώρους, ακολουθώντας ακόμη τις ίδιες αρχές με την προηγούμενη περίοδο. Χορηγοί των ναών είναι συχνά κατώτεροι κληρικοί, μιας και η Εκκλησίας της Κρήτης είναι πλέον ακέφαλη από την ιεραρχία της. Συχνή είναι και η συγχρηματοδότηση κατασκευής ή ανακαίνισης ναών, όπως μαρτυρείται από τις επιγραφές. Στον Αποκόρωνα, στον Άγιο Νικόλαο της Μάζας, σώζεται επιγραφή που αναφέρεται σε κοινοτική χρηματοδοτηση, από όλο το χωριό της Μάζας.
Οι ναοί αυτοί παρέχουν πληροφορίες τόσο για το θέμα των κτητόρων όσο και για το θέμα των ζωγράφων. Στον ναό της Παναγίας της Συρωθιανής στον Αλίκαμπο και στον Άγιο Νικόλαος της Μάζας, εμφανίζεται η υπογραφή του πιο επιτυχημένου κρητικού ζωγράφου του ύστερου Μεσαίωνα, του Ιωάννη Παγωμένου.
Η Βυζαντινή τέχνη στo ναό της Παναγίας της Συρωθιανής στον Αλίκαμπο
Στον ναό της Παναγίας στον Αλίκαμπο διακρίνεται το έργο δύο ζωγράφων. Στον κυρίως ναό εντοπίζεται το έργο του Ιωάννη Παγωμένου, σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή. Ο Παγωμένος ζωγράφισε μέσα σε περίπου 40 χρόνια περισσότερους από 30 ναούς στην περιοχή της δυτικής Κρήτης. Έργο του Παγωμένου αποτελεί και η τοιχογράφηση του Άγιου Νικόλαου της Μάζας.
Οι ζωγράφοι εκτελούσαν τα έργα τους κατά τους μήνες με καλοκαιρία, από τον Μάιο έως τον Οκτώβριο, έτσι η ζωγράφιση ενός από τους 30 ναούς που σχετίζονται με τον Παγωμένο δεν θα έπρεπε να διαρκεί για περισσότερο από 6 μήνες. Η επιλογή των καιρικών συνθηκών αφορούσε στην μειωμένη υγρασία, που επέτρεπε την καλύτερη επεξεργασία των έργων. Καθώς συχνά εντοπίζεται βοηθός σε έργα του Παγωμένου το χρονικό διάστημα θα πρέπει να ήταν ακόμη μικρότερο. Μπορεί λοιπόν να φανταστεί κανείς ότι ο δημοφιλής αυτός ζωγράφος έβλεπε το σπίτι του μονάχα κατά τους χειμερινούς μήνες, καθώς ο φόρτος εργασίας του θα πρέπει να του επέβαλε έναν εποχιακό, νομαδικό τρόπο ζωής.
Από συμβόλαια που σώζονται από την περίοδο της Βενετοκρατίας αντλούνται χρήσιμες πληροφορίες για το επάγγελμα του ζωγράφου αλλά και για τον τρόπο ζωής του. Έτσι συχνά ο χορηγός πληρώνει για παράδειγμα για την διατροφή των ζωγράφων, οι οποίοι με την σειρά τους έχουν την ευθύνη τροφοδοσίας των μελών του εργαστηρίου τους. Δεν είναι ασυνήθης η κάλυψη των υλικών από πλευράς του ζωγράφου, με τον όρο ότι τα υλικά θα ήταν καλής ποιότητας, ενώ δεν λείπουν και οι περιπτώσεις που οι ζωγράφοι απαιτούν την πληρωμή της σκαλωσιάς για παράδειγμα από τον χορηγό. Οικονομικά οι ζωγράφοι της πρώιμης Βενετοκρατίας θα πρέπει να έβγαζαν σχεδόν τα διπλάσια από έναν εργάτη ανειδίκευτης εργασίας.
Το επάγγελμα ήταν συχνά κληρονομικό εντός της οικογένειας. Συχνά οι ζωγράφοι είχαν μαθητές, τους οποίους όφειλαν να διδάσκουν αλλά και να συντηρούν. Οι ζωγράφοι είχαν οι ίδιοι σημαντικές θεολογικές γνώσεις ενώ φαίνεται ότι είχαν αρκετή ελευθερία στην επιλογή και απόδοση των θεμάτων που ζωγράφιζαν. Ωστόσο συχνά τους υπέδειχναν και οι παραγγελιοδότες τα πιο ιδιαίτερα θέματα που ήθελαν να εικονίζονται μέσα στους ναούς που χρηματοδοτούσαν.
Παρότι στην Κρήτη σώζεται μεγάλος αριθμός ονομάτων χορηγών που αναφέρονται στις επιγραφές, αλλά και πλήθος προσωπογραφιών, λίγοι γαλαντόμοι Αποκορωνιώτες μαρτυρούνται στα σωζόμενα έργα της περιοχής. Προσωπογραφίες χορηγών σώζονται στην Παναγία στον Αλίκαμπο και στον Άγιο Νικόλαο στην Μάζα.
Η Βυζαντινή τέχνη στo ναό του αγίου Νικολάου στη Μάζα
Δύο ονόματα δωρητών καταγράφονται στην επιγραφή της Μάζας. Πρόκειται για τους κύριους χρηματοδότες του έργου, ενώ οικονομικά συνέβαλε ολόκληρο το χωριό, όπως μαρτυρά η επιγραφή. Η σειρά που αναφέρονται τα ονόματα υποδεικνύει και το μέγεθος της προσφοράς. Έτσι ο Δημήτρης Σαρακηνόπουλος, που αναφέρεται πρώτος στην επιγραφή θα πρέπει να ήταν αυτός που πλήρωσε το μεγαλύτερο κατά κεφαλή μέρος της χορηγίας, αλλά και αυτός η προσωπογραφία του οποίου εικονίζεται μέσα στον ναό.
Ο Σαρακηνόπουλος εικονίζεται σε μικρότερη κλίμακα εντός της προσκυνηματικής εικόνας του τιμώμενου άγιου του ναού, του αγίου Νικολάου. Είναι στραμμένος προς τον άγιο και έχει τα δυο του χέρια σε στάση δέησης. Ο Σαρακηνόπουλος δεν κρατά αντίγραφο του ναού, όπως το εικονιζόμενο ζεύγος δωρητών από τον γειτονικό Αλίκαμπο, πολύ απλά διότι δεν ήταν ο μόνος που πλήρωσε για την κατασκευή και ανακαίνιση του ναού. Ωστόσο το εμφανώς μεγαλύτερο ποσό της χορηγίας του του εξασφάλισε μια θέση στον ζωγραφικό διάκοσμο του ναού.
Οι ναοί αυτοί με την ζωγραφική λαϊκού χαρακτήρα σώζουν πολύτιμα στοιχεία για την κοινωνία της εποχής. Ιδιαίτερη σημασία για τις κοινωνικές συνθήκες που επικρατούσαν στην περιοχή έχουν οι μορφές των κολασμένων που κοσμούν την δυτική πλευρά του ναού της Παναγίας στο Καρύδι.
Η Βυζαντινή τέχνη στo ναό της Παναγίας στο Καρύδι
Οι αμαρτωλές γυναίκες έχουν απεικονιστεί σε ξεχωριστό διάχωρο από τους αμαρτωλούς άνδρες, αποδίδοντας την αντίληψη για τον δυισμό των φύλων κατά την περίοδο αλλά και τις διαφορετικές δραστηριότητες που θα μπορούσαν να οδηγήσουν στην κόλαση το κάθε φύλο. Όλες οι μορφές αποδίδονται σε κόκκινο φόντο καθώς κατακαίγονται από τις πύρινες γλώσσες της κόλασης. Οι αμαρτωλές γυναίκες οδηγούνται στην κόλαση συχνότερα για σεξουαλικά «εγκλήματα», όπως η πορνεία και η μαστροπεία, αλλά και για συμπεριφορές που εκπορεύονται από την γυναικεία φύση τους. Η μεσαιωνική αντίληψη της φυσικής σύνδεσης της γυναίκας με την αμαρτία εντοπίζεται στην απεικόνιση φιδιού να απειλεί το όργανο της αμαρτίας κάθε φορά (το στόμα της ανακατώστρας, το στήθος εκείνης που δεν θηλάζει). Το φίδι συμβολίζει την αδιάκοπη σύνδεση της γυναίκας με το προπατορικό αμάρτημα. Η απόδοση του φιδιού ως αλληγορίας της γυναικείας φύσης στον ναό διακρίνεται από το γεγονός ότι τα αμαρτήματα που σχετίζονται με απάτες κατά την εργασία των γυναικών αλλά και με απάτες και εγκλήματα που τελεί το ανδρικό φύλο δεν περιλαμβάνουν την απεικόνιση φιδιού. Αντίθετα στις περιπτώσεις αυτές εικονίζεται το μέσο με το οποίο πραγματοποιήθηκε ένα έγκλημα ή μία απάτη. Έτσι στην περίπτωση του φονιά εικονίζεται μαχαίρι και στην περίπτωση της υφάντρας, υφαντικά βάρη. Ωστόσο η δραστηριότητα που κατέληγε και για τα δύο φύλα στο μαρτύριο με το φίδι ήταν η σεξουαλική. Φίδι αποδίδεται να τρώει τα γεννητικά όργανα του πόρνου, ο οποίος πιθανόν έπεσε θύμα της γυναίκας μαστροπού (της μαβληστρέας), η οποία επίσης εικονίζεται με ένα φίδι να της κατατρώει το στόμα, το όργανο της αμαρτωλής της εργασίας. Μαστροπός δεν συναπεικονίζεται στην κόλαση των ανδρών.
Η σύνδεση της ενοχής με το προπατορικό αμάρτημα αντικατοπτρίζεται και στην γύμνια των μορφών, που δεν είναι πια σε θέση να κρύψουν.
Πέραν των αντιλήψεων για το φύλο που αποτυπώνεται στις παραστάσεις διακρίνονται και στοιχεία που αφορούν στις εργασίες και στην αγροτική ζωή.
Ωστόσο δίπλα στους ναούς με ζωγραφική λαϊκού ύφους από την περίοδο της Βενετοκρατίας σώζονται ζωγραφικά σύνολα που αντικατοπτρίζουν ακαδημαϊκές τάσεις ζωγραφικής. Στην περιοχή του Αποκόρωνα εντοπίζεται ένα ενδιαφέρον σύνολο στο οποίο συνυπάρχουν οι λαϊκές και οι ακαδημαϊκές τάσεις. Πρόκειται για τον ναό του αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στον Στύλο.
Η Βυζαντινή τέχνη στo ναό του αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στον Στύλο
Από το βόρειο παρεκκλήσιο, που είναι αφιερωμένο στον άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο σώζονται σπαράγματα τοιχογραφιών του 13ου αι. Διακρίνεται η κολοσσική παράσταση του αγίου Ιωάννη μαζί με τον Πρόχορο στο τυφλό αψίδωμα του νότιου τοίχου. Η παράσταση εικονίζει τον ευαγγελιστή όταν υπαγορεύει το όραμά της Αποκάλυψης στον μαθητή του. Η χείρα του θεού πάνω από την κεφαλή του Ιωάννη αποδίδει την θεία έμπνευση. Διακρίνεται επίσης η σκηνή της Βάπτισης στον δυτικό τοίχο καθώς και σκηνή μαρτυρίου αγίου. Στην κατώτερη τοιχογραφική ζώνη εικονίζονται μορφές μεμονωμένων αγίων, όπως ο μοναχός άγιος Αντώνιος. Η ζωγραφική του βόρειου παρεκκλησίου αποτελεί έργο ικανού λαϊκού ζωγράφου που ακολουθεί τις παραδεδομένες τάσεις τις εποχής του.
Από τον σταυρεπίστεγο νάρθηκα του ναού σώζονται σπαράγματα τοιχογραφιών.
Σε καλύτερη κατάσταση σώζεται ο τοιχογραφικός διάκοσμος του νότιου ναού, αφιερωμένου στον άγιο Νικόλαο. Η σωζόμενη μορφή διακόνου από τον τοίχο του ιερού καθώς και ιεράρχη από τον νότιο τοίχο μαρτυρούν ζωγράφο ενήμερο καλλιτεχνικά για τις σύγχρονες με την εποχή του τάσεις.
Η ζωγραφική της περιοχής μαρτυρά το υψηλό καλλιτεχνικό επίπεδο και το ενδιαφέρον των κατοίκων της περιοχής για έργα με αισθητική αρτιότητα, που τους επέτρεπε εν ζωή την κοινωνική τους προβολή, ενώ θεράπευαν τις ελπίδες τους για σωτηρία μετά θάνατον.
Fun fact
Ο Δημήτριος Σαρακηνόπουλος, σημαντικός χρηματοδότης του ναού του αγίου Νικολάου της Μάζας αν και κρητικός, φορά βενετικά ενδύματα. Το 1339, δεκαπέντε χρόνια μετά την τοιχογράφηση του ναού, οι βενετικές αρχές απαγορεύουν σε άντρες και γυναίκες να φορούν συγκεκριμένα πολυτελή ενδύματα. Παρότι η Βενετία δεν είχε ταξικούς ενδυματολογικούς κώδικες, δεν ήθελε να χάνει χρήματα από την αγορά ενδυμάτων που δεν προέρχονταν από τις περιοχές ελέγχου της. Η μεγάλη ζήτηση πολυτελών ενδυμάτων από τους κρητικούς οδήγησε την μητρόπολη σε μέτρα για τον περιορισμό της πρόσβασης σε ενδύματα κύρους.
